Eerstejaars studenten van de lerarenopleiding vinden dat het spreken van Nederlands met een accent best mag, zelfs voor de klas. Maar het maakt wel uit over welk accent we het dan hebben.
Dat blijkt uit de eerste resultaten van een enquête die Petra Poelmans, Anne Kerkhof en ik hebben afgenomen bij studenten van de lerarenopleiding in Tilburg. Er waren 136 invullers, die studeren bij de vakgroepen Nederlands, Engels, Maatschappijleer, Aardrijkskunde of Biologie. Een aantal van hen spreekt met een sterk accent, soms zodanig dat de verstaanbaarheid in het gedrang komt. Wanneer studenten hier op aangesproken worden, zien ze vaak het probleem niet. Dat blijkt uit reacties als: “De meeste van mijn leerlingen hebben zelf een Marokkaans/Turks/Antilliaans accent. Waarom zou ik dat van mij dan moeten aanpassen?” of “Waarom zou ik mijn accent veranderen? Ik ga toch in Venlo/Tilburg/ Goes werken”.
Accentplafond
Docenten van FLOT willen de studenten duidelijk maken dat het bewustzijn van spreken met een accent een wezenlijk deel van de taalvaardigheid is. Spreken met een accent bepaalt voor een deel hoe je als student en later als docent overkomt. Uit eerder onderzoek weten we o.m. dat leerkrachten negatieve attitudes tegenover hun dialectsprekende leerlingen tonen (o.a. Bert Weltens e.a. 1981, Sjef Stijnen & Ton Vallen 1981). “Naar analogie met het glazen plafond voor vrouwen ontstaat op die manier een ‘accentplafond’. Dat het altijd dezelfde groepen zijn die men onverstaanbaar vindt of onvoldoende taalvaardig (anderstaligen, minderheidsgroepen) toont immers aan dat taal veelal als excuus wordt gebruikt (…)”, schrijft Jürgen Jaspers in “Het algemeen Nederlands: uw sociale zekerheid?” (2012, 385. In 2004 wees de VDAB (Vlaamse Dienst voor Arbeidsbemiddeling) er al op dat de meeste allochtonen over een meer dan voldoende kennis van het Nederlands beschikken, wat niet kan verklaren waarom ze het globaal bepaald veel minder goed doen op de arbeidsmarkt dan vergelijkbare blanke schoolverlaters. Die verklaring is allicht te vinden in negatieve beeldvorming, dus in stereotypen en vooroordelen.
Beeldvorming
Ons uitgangspunt was dan ook om te achterhalen wat de attitudes zijn van aankomende leraren ten opzichte van verschillende accenten van het Nederlands en wat de bijbehorende beeldvorming inhoudt.
Dennis Preston heeft informanten gevraagd om op een kaart van de VS in te tekenen welke dialecten men kent, en hoe men ze noemt. Zij bleken de accentgebieden, die door dialectologen zijn aangewezen, goed te kunnen aanwijzen, maar benoemden ze niet alleen met accent-aanduidingen als ‘British’ (in New England) Wat ze ook namelijk ook deden is bijvoorbeeld het zuidoosten omcirkelen en benoemen met ‘hilbillies’, ‘farmers’ e.d. Zij wisten dus niet alleen heel goed welke accenten waar gebruikt worden, maar hadden er ook meteen associaties bij, die eerder aan culturele identiteiten (stereotypen) dan aan die accenten zelf refereren. Preston keek (in dit geval) dus niet naar hoe mensen een accent horen en beoordelen, maar wat hun “lekenkennis” m.b.t. accentverschillen is en wat de bijbehorende attitudes, of vooroordelen, zijn.
Accenten van het Nederlands
De verschillende accenten in onze enquête waren een Amsterdams, Brabants, Limburgs, Vlaams, Antilliaans, Frans, Turks, Marokkaans, en Pools accent. Op de volgende vragen, die ik hier voor de duidelijkheid ietwat geparafraseerd heb, werden van links naar rechts steeds lagere waarderingen gegeven.
Heeft een docent met dit accent autoriteit?
Brabants-Frans-Vlaams-Turks-Amsterdams-Antilliaans-Pools-Marokkaans-Limburgs
Is een docent met dit accent toegankelijk?
Brabants-Vlaams-Limburgs-Antilliaans-Amsterdams-Frans-Turks-Pools-Marokkaans
Is een docent met dit accent sympathiek?
Brabants-Vlaams-Antilliaans-Limburgs-Amsterdams-Frans-Turks-Pools-Marokkaans
Is een docent met dit accent een goede docent?
Brabants-Vlaams-Frans-Limburgs-Amsterdams-Antilliaans-Turks-Pools-Marokkaans
Komt dit accent intelligent over?
Frans-Brabants-Vlaams-Limburgs-Amsterdams-Antilliaans-Turks-Pools-Marokkaans
Vind je dit een mooi accent?
Brabants-Vlaams-Frans-Antilliaans-Limburgs-Amsterdams-Turks-Marokkaans-Pools
De studenten van de lerarenopleiding waarderen vooral een Brabants, Vlaams of Frans accent op deze verschillende facetten meer dan een Turks, Marokkaans of Pools accent. Een Antilliaans, Limburgs of Amsterdams accent wordt ook vrijwel telkens meer gewaardeerd dan een Turks, Marokkaans of Pools accent.
We onderzoeken nu verder wat er achter deze attitudes zit, door focusgroep-interviews te houden. Dan gaan we vanzelfsprekend ook spraakfragmenten bij de volgende beoordelingen gebruiken. Verder zetten we de enquête uit op lerarenopleidingen in andere steden.
Maar voor nu vertellen de eerste gegevens ons dat als studenten zeggen dat het spreken van Nederlands met een accent best mag, zelfs voor de klas, het wel veel uitmaakt over welk accent we het dan hebben. Dan hebben we het niet over verstaanbaarheid maar over waardeoordelen die aan de herkomst van het accent worden toegekend. Autochtone streekaccenten worden meer gewaardeerd dan allochtone accenten. Een buitenlands maar West-Europees accent en een overzees maar Nederlands accent worden meer gewaardeerd dan accenten van vreemde talen die men toch vooral met arbeidsimmigratie associeert. Er is een grens aan de tolerantie ten opzichte van het spreken met een accent.
Als Brabantse leerlingen zeggen dat een Brabants accent getolereerd wordt is dat makkelijk gezegd. Is de Tilburgse student ook zo aardig voor het Achterhoeks accent of het Fries? Of: zou de Twentse leerling de Brabantse tongval waarderen?
Mee eens. Wel een erg regionaal bepaald onderzoek.
En andersom… het Brabantse accent wordt in het noorden vrijwel zeker minder gewaardeerd. Dus het onderzoek zeker ook hier houden!
Te gek voor woorden dat een leraar met een accent zou mogen spreken.
Dit onderzoek is wel erg kort door de bocht. In bijvoorbeeld Brabant, Limburg, Vlaanderen heb je heel veel verschillende accenten, die als Brabants, Limburgs, Vlaams gelden. Die kun je niet over één kam scheren. De Vlaams-Limburgse accenten lijkt veel op een aantal accenten uit Nederlands-Limburg en toch wordt een Vlaams accent in dit onderzoek vaak als geaccepteerd gezien en een Limburgs accent niet.