• Door naar de hoofd inhoud
  • Skip to secondary menu
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst
Neerlandistiek. Online tijdschrift voor taal- en letterkunde

Neerlandistiek

Online tijdschrift voor taal- en letterkundig onderzoek

  • Over Neerlandistiek
  • Contact
  • Homepage
  • Categorie
    • Neerlandistiek voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal

Addenda EWN: overtollig

16 april 2015 door Redactie Neder-L Reageer

 Iedere week bespreekt Michiel de Vaan een woord waarvan de verklaring in het Etymologisch Woordenboek van het Nederlands ontbreekt (of onvolledig is).

Door Michiel de Vaan


overtollig bn. ‘overbodig’
Vroegmiddelnederlands ouertulleg (1276–1300), ouertolleg (1291–1300) ‘overvloedig’, ouertullechheit (1265–1270) ‘onmatigheid’, Nnl. overtollig. Daarnaast, vooral in Hollandse teksten, overtallich ‘overvloedig’ (1330), ‘overduidelijk’ (1353) en in het oosten ook overtellich. Vanaf 1600 overheerst overtollig, terwijl overtallig in frequentie afneemt en zich na 1700 in betekenis beperkt tot ‘boventallig’. De vormen met -tull- en –tell- vertonen umlaut van -toll- respectievelijk -tall-.
Alleen de tall-variant heeft verwanten in het Neder- en Hoogduits: Mnd. overtellich en overtalich ‘overbodig, bovenmatig’, Mhd. überzellich, Mohd. überzählig ‘boventallig’.

Overtollig veronderstelt als basis een zn. *over-tol ‘bovenmaat, overvloed’, waarvan met -ig het bn. werd afgeleid (vgl. Vmnl. overmoed – overmoedig, overdaad – overdadig). Het element –tol komt waarschijnlijk overeen met tol ‘houten, kegelvormig speelgoed’ uit Proto-Germaans *tulla- of *tullan- m. ‘stukje hout, punt van een tak’, waarvan onder andere Duits Zoll ‘lengtemaat’ afstamt. Die verklaring houdt in dat reeds Oudnederlands *tol(l)– een lengtemaat moet hebben aangeduid. Aangezien een woord *overtol niet gedocumenteerd is valt als alternatieve verklaring te overwegen dat overtollig direct van tol werd afgeleid, naar het voorbeeld van moed – overmoedig, daad – overdadig.

De iets recentere variant overtallig zouden we als volksetymologische aanpassing van overtollig aan tal ‘getal’ kunnen opvatten: het element –tol- zal immers niet meer doorzichtig zijn geweest. Maar overtallig was en is niet tot het Nederlands beperkt. Er bestaan daarom dezelfde twee verklaringen voor als voor overtollig. In theorie kan overtallig van een ouder zn. *overtal ‘heel groot aantal’ afstammen, maar daartegen spreekt dat Ned. overtal pas in de 17e eeuw en Duits Überzahl pas in de 18e eeuw in teksten wordt aangetroffen. Het alternatief is dat overtallig direct op tal is gebaseerd, en überzählig op Zahl.

Delen:

  • Klik om af te drukken (Opent in een nieuw venster) Print
  • Klik om dit te e-mailen naar een vriend (Opent in een nieuw venster) E-mail
  • Klik om te delen op Facebook (Opent in een nieuw venster) Facebook
  • Klik om te delen op WhatsApp (Opent in een nieuw venster) WhatsApp
  • Klik om te delen op Telegram (Opent in een nieuw venster) Telegram
  • Klik om op LinkedIn te delen (Opent in een nieuw venster) LinkedIn

Vind ik leuk:

Vind-ik-leuk Aan het laden...

Gerelateerd

Categorie: Artikel Tags: Addenda EWN, etymologie

Lees Interacties

Laat een reactie achterReactie annuleren

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie gegevens worden verwerkt.

Primaire Sidebar

Gedicht van de dag

Sint Nicolaas

Zie eens, Mietje! wat al lekkers
U, Sint Nicolaas al bragt;
Omdat ge’ als gehoorzaam Meisje,
Uw verpligting hebt volbragt.

➔ Lees meer

Bekijk alle gedichten

  • Facebook
  • YouTube

Chris van Geel

De koeien schemeren door de heg,
het paard is uit taaitaai gesneden,
in ieder duindal ligt dun sneeuw.

De branding vlecht een veren zee
waar zon over omhoog stijgt, licht waarin
geen plaats om uit te vliegen is.

Bron: Uit de hoge boom geschreven, 1967

➔ Bekijk hier alle citaten

Agenda

2 januari 2026: Vlekflits

2 januari 2026: Vlekflits

5 december 2025

➔ Lees meer
11 december 2025: Anne Frank, schrijfster

11 december 2025: Anne Frank, schrijfster

3 december 2025

➔ Lees meer
11 december 2025: Proefcollege Nederlands

11 december 2025: Proefcollege Nederlands

2 december 2025

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle agendapunten

Neerlandici vandaag

geboortedag
1946 Dick Wortel
➔ Neerlandicikalender

Media

Dichter Esther Jansma (24 december 1958-23 januari 2025)

Dichter Esther Jansma (24 december 1958-23 januari 2025)

2 december 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
De postkoloniale podcast met Remco Raben over Pramoedya Ananta Toer

De postkoloniale podcast met Remco Raben over Pramoedya Ananta Toer

30 november 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
Peter van Zonneveld over Tjalie Robinson/Vincent Mahieu (1993)

Peter van Zonneveld over Tjalie Robinson/Vincent Mahieu (1993)

29 november 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle video’s en podcasts

Footer

Elektronisch tijdschrift voor de Nederlandse taal en cultuur sinds 1992.

ISSN 0929-6514
Bijdragen zijn welkom op
redactie@neerlandistiek.nl
  • Homepage
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Over Neerlandistiek
  • De archieven
  • Contact
  • Facebook
  • YouTube

Inschrijven voor de Dagpost

Controleer je inbox of spammap om je abonnement te bevestigen.

Copyright © 2025 · Magazine Pro on Genesis Framework · WordPress · Log in

  • Homepage
  • Categorie
    • Voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal Neerlandistiek
  • Over Neerlandistiek
  • Contact
%d