• Door naar de hoofd inhoud
  • Skip to secondary menu
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst
Neerlandistiek. Online tijdschrift voor taal- en letterkunde

Neerlandistiek

Online tijdschrift voor taal- en letterkundig onderzoek

  • Over Neerlandistiek
  • Contact
  • Homepage
  • Categorie
    • Neerlandistiek voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal

Addenda EWN: overtollig

16 april 2015 door Reageer

 Iedere week bespreekt Michiel de Vaan een woord waarvan de verklaring in het Etymologisch Woordenboek van het Nederlands ontbreekt (of onvolledig is).

Door Michiel de Vaan


overtollig bn. ‘overbodig’
Vroegmiddelnederlands ouertulleg (1276–1300), ouertolleg (1291–1300) ‘overvloedig’, ouertullechheit (1265–1270) ‘onmatigheid’, Nnl. overtollig. Daarnaast, vooral in Hollandse teksten, overtallich ‘overvloedig’ (1330), ‘overduidelijk’ (1353) en in het oosten ook overtellich. Vanaf 1600 overheerst overtollig, terwijl overtallig in frequentie afneemt en zich na 1700 in betekenis beperkt tot ‘boventallig’. De vormen met -tull- en –tell- vertonen umlaut van -toll- respectievelijk -tall-.
Alleen de tall-variant heeft verwanten in het Neder- en Hoogduits: Mnd. overtellich en overtalich ‘overbodig, bovenmatig’, Mhd. überzellich, Mohd. überzählig ‘boventallig’.

Overtollig veronderstelt als basis een zn. *over-tol ‘bovenmaat, overvloed’, waarvan met -ig het bn. werd afgeleid (vgl. Vmnl. overmoed – overmoedig, overdaad – overdadig). Het element –tol komt waarschijnlijk overeen met tol ‘houten, kegelvormig speelgoed’ uit Proto-Germaans *tulla- of *tullan- m. ‘stukje hout, punt van een tak’, waarvan onder andere Duits Zoll ‘lengtemaat’ afstamt. Die verklaring houdt in dat reeds Oudnederlands *tol(l)– een lengtemaat moet hebben aangeduid. Aangezien een woord *overtol niet gedocumenteerd is valt als alternatieve verklaring te overwegen dat overtollig direct van tol werd afgeleid, naar het voorbeeld van moed – overmoedig, daad – overdadig.

De iets recentere variant overtallig zouden we als volksetymologische aanpassing van overtollig aan tal ‘getal’ kunnen opvatten: het element –tol- zal immers niet meer doorzichtig zijn geweest. Maar overtallig was en is niet tot het Nederlands beperkt. Er bestaan daarom dezelfde twee verklaringen voor als voor overtollig. In theorie kan overtallig van een ouder zn. *overtal ‘heel groot aantal’ afstammen, maar daartegen spreekt dat Ned. overtal pas in de 17e eeuw en Duits Überzahl pas in de 18e eeuw in teksten wordt aangetroffen. Het alternatief is dat overtallig direct op tal is gebaseerd, en überzählig op Zahl.

Delen:

  • Klik om af te drukken (Wordt in een nieuw venster geopend) Print
  • Klik om dit te e-mailen naar een vriend (Wordt in een nieuw venster geopend) E-mail
  • Klik om te delen op Facebook (Wordt in een nieuw venster geopend) Facebook
  • Klik om te delen op WhatsApp (Wordt in een nieuw venster geopend) WhatsApp
  • Klik om te delen op Telegram (Wordt in een nieuw venster geopend) Telegram
  • Klik om op LinkedIn te delen (Wordt in een nieuw venster geopend) LinkedIn

Vind ik leuk:

Vind-ik-leuk Aan het laden...

Gerelateerd

Categorie: Artikel Tags: Addenda EWN, etymologie

Lees Interacties

Laat een reactie achterReactie annuleren

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie gegevens worden verwerkt.

Primaire Sidebar

Gedicht van de dag

W.L. Penning • Het monster

Doller dan ooit is ’t monster losgebroken,
En menschen worden wilde beesten;
Helsch viert het kwaad zijn gloriefeesten –
Tot de overmacht heeft rechtgesproken

➔ Lees meer

Bekijk alle gedichten

  • Facebook
  • YouTube

Chris van Geel

HONDSDAGEN

Niet groen rijpt het gras dit jaar,
bomen dragen hun bladeren wit,
het licht is niet uit het veld
te slaan, de dag reikt aan
de dag, in dromen zoeken
de nachten onderdak.

Bron: Uit de hoge boom geschreven, 1967

➔ Bekijk hier alle citaten

Agenda

7 oktober 2025: een cadeautje voor secties Nederlands

7 oktober 2025: een cadeautje voor secties Nederlands

18 juli 2025

➔ Lees meer
19 september 2025: Afscheidscollege Fred Weerman

19 september 2025: Afscheidscollege Fred Weerman

15 juli 2025

➔ Lees meer
1 juli – 15 september 2025: Over de grenzen van het boek

1 juli – 15 september 2025: Over de grenzen van het boek

11 juli 2025

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle agendapunten

Neerlandici vandaag

geboortedag
1949 Jeroen Groenendijk
sterfdag
1963 Jan Naarding
2008 Rein Bloem
➔ Neerlandicikalender

Media

The form of the adjective in Dutch

The form of the adjective in Dutch

20 juli 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
De Literaire Letterenshow met Mustafa Stitou en Auke Hulst

De Literaire Letterenshow met Mustafa Stitou en Auke Hulst

19 juli 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
Inclusive Dutch: Between Norm and Variation

Inclusive Dutch: Between Norm and Variation

15 juli 2025 Door Redactie Neerlandistiek 3 Reacties

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle video’s en podcasts

Footer

Elektronisch tijdschrift voor de Nederlandse taal en cultuur sinds 1992.

ISSN 0929-6514
Bijdragen zijn welkom op
redactie@neerlandistiek.nl
  • Homepage
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Over Neerlandistiek
  • De archieven
  • Contact
  • Facebook
  • YouTube

Inschrijven voor de Dagpost

Controleer je inbox of spammap om je abonnement te bevestigen.

Copyright © 2025 · Magazine Pro on Genesis Framework · WordPress · Log in

  • Homepage
  • Categorie
    • Voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal Neerlandistiek
  • Over Neerlandistiek
  • Contact
%d