• Door naar de hoofd inhoud
  • Skip to secondary menu
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst
Neerlandistiek. Online tijdschrift voor taal- en letterkunde

Neerlandistiek

Online tijdschrift voor taal- en letterkundig onderzoek

  • Over Neerlandistiek
  • Contact
  • Homepage
  • Categorie
    • Neerlandistiek voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal

Taal is taal (3)

16 december 2015 door Reageer

Door Jan Renkema


Deze serie gaat over een verzameling uitdrukkingen als: Op is op. Het is zo omdat het zo is. Wat geweest is, is geweest. Deze zijn te herleiden tot de formule X = X. Schijnbaar nietszeggend, maar toch wordt er iets gecommuniceerd. In de vorige afleveringen is een categorisering voorgesteld, en zijn suggesties gegeven voor mede-verzamelaars.

Nu verder over de vraag naar de betekenis en functie van dit soort uitdrukkingen. We beginnen met de naamgeving. Natuurlijk is ‘een naam maar een naam’ (ook zo’n uitdrukking), maar een discussie hierover kan wel licht werpen op waar het nu precies om gaat.
In de literatuur wordt vaak gesproken over een ‘tautologie’, en ook over ‘diepe’ of ‘nominale’ of ‘identieke’ tautologie. Maar de term tautologieis al gereserveerd voor een heel ander verschijnsel. Een tautologie is een stijlfiguur waarin de betekenis van een woord wordt herhaald in een synoniem: altijd en eeuwig, haat en nijd. Door de verdubbeling versterkt een tautologie de betekenis; bij een onbedoelde verdubbeling gaat de zeggingskracht verloren.  Maar hier lijkt echter iets anders aan de hand. In uitdrukkingen als Wat geweest is, is geweest lijkt de herhaling een bijkomend verschijnsel; het gaat hier om een is-gelijk-stelling. En bovendien gaat het niet om synoniemen maar om dezelfde woorden of deelzinnen. De toevoegingen ‘diepe’ of ‘nominale’ of ‘identieke’ proberen dit karakter wel weer te geven, maar die blijven strijdig met de ingeburgerde betekenis van tautologie. In feite is de ook voorgestelde aanduiding ‘schijnbare tautologie’ beter. Maar als iets ‘schijnbaar Q’ is, dan blijft het een uitdaging om te achterhalen wat Q nu eigenlijk is.

Laten we eens kijken naar de uiting Op is op. Net als bij elke andere uiting verricht de spreker hiermee ook een taalhandeling, bijvoorbeeld uiting geven aan een verzuchting of de luisteraar aansporen. Zie dit videocollege. Het gaat om iets dat kan worden aangeduid als communicatieve functie of pragmatische betekenis. Hier enkele voorbeelden van zo’n functie of betekenis, aangeduid in een vervolgzin die de spreker had kunnen toevoegen.

Op is op  – Sorry, ik had je best wat willen geven.                                                      (excuseren)
Op is op  – Ik weet dat je het vervelend vindt, maar het is niet anders.     (acceptatie bewerken)
Op is op  – Je denkt misschien dat er nog iets is. Echt niet!                                        (overtuigen)
Op is op  – Kom snel naar een van onze vestigingen!                                       (aansporen)
Op is op  – Wacht niet te lang. Je kunt te laat zijn!                                                (waarschuwen)
Op is op  – Helaas, er is niets aan te doen.                                                    (uiten van berusting)
Op is op  – Zeur toch niet zo! Je ziet het toch zelf!                                         (uiten van irritatie)
Op is op  – Goed zo, je bordje helemaal leeg. Opperdepop!                            (complimenteren)
Op is op  – Nee, we drukken geen boeken meer bij.                                  (een besluit meedelen)
De vragen liggen hier voor de hand. Zijn er nog meer contexten met andere taalhandelingen te verzinnen? Welke taalhandelingen gelden ook voor andere constructies? Is er een betere indeling mogelijk in deze opsomming?  In de literatuur worden als ‘extra betekenis’ gegeven: uiting geven aan nuchterheid, tolerantie oproepen of wijzen op verplichting. En ook op het uitsluiten van alternatieven. Zie verder het al eerder aangehaalde artikel van Temmerman(2012).
Wetenschap zou geen wetenschap zijn wanneer er geen poging wordt ondernomen om deze verschillende communicatieve functies te herleiden tot één onderliggende basisfunctie. Die basisfunctie ga ik nu voorstellen. En dat doe ik in de wetenschap dat er juist discussie mogelijk is over de vraag of je wel kunt spreken van een basisbetekenis. Naar mijn mening is zo’n poging nodig om meer zicht te krijgen op de essentie van de functie en/of betekenis van dit type formulering.
In mijn zoektocht werd ik geïnspireerd door conversatie-analytisch onderzoek naar het woordje OK aan het einde van een telefoongesprek. Bij de afsluiting hoor je vaak een opeenvolging van OK’s, van beide bellers één. Zo’n OK-paar dient ervoor om over en weer zekerheid te verkrijgen of het gesprek ook werkelijk afgesloten kan worden. Het heeft de functie van een gespreksafsluiter. Mijn speculatie is nu dat die ogenschijnlijke tautologie ook zo’n functie heeft, namelijk iets afsluiten of een denkbeeldig vervolg blokkeren. Kijk maar naar de taalhandelingen bij Op is op. De meeste ervan hebben als onderliggende functie het gesprek te beëindigen: laten we het er niet meer over hebben, excuus, hou toch op, naar de winkel, einde van de maaltijd, enz. Als dit waar is, zou de ‘ogenschijnlijke tautologie’ beter kunnen worden aangeduid als … ja als wat? Bij gebrek aan beter noem ik het de ‘basta-betekenis’. Het is in elk geval geen tautologie. Immers een tautologie is twee keer hetzelfde zeggen met andere woorden. Maar hier gaat het om ‘iets anders zeggen’ met twee keer hetzelfde woord.
Na deze speculatie is nu de lezer aan zet. Het gaat niet alleen om de vraag naar een betere naam dan ‘basta-betekenis’. Veel belangrijker is de vraag naar een mening over deze speculatie. De speculatie dat alle mogelijke pragmatische betekenissen herleidbaar zijn tot één gespreksfunctie of interactieve functie in een tekst, namelijk: een einde maken aan de communicatie over het desbetreffende onderwerp.
Laat ik alvast één tegenwerping geven. Neem de derde categorie in mijn verzameling ‘X, X + voorwaarde’. Heel vaak gaat het hier om een aansporing of waarschuwing:

– Als hij eet dan eet hij. Doe dus maar extra boodschappen.
– Als ze ervoor gaat, gaat ze ervoor. Dan zul je wat zien!
– Als hij (eenmaal) kwaad wordt, wordt hij (ook) echt kwaad. Berg je dan maar!
Hoe vallen ‘aansporing’ of ‘waarschuwing’ en misschien nog andere taalhandelingen te rijmen met de basisfunctie van ‘onderwerpafsluiter’? Dat kan alleen maar wanneer de aansporing of waarschuwing impliceert: we praten er niet meer over. Een andere mogelijkheid is dat een specifieke taalhandeling zoals een aansporing eerder wordt opgeroepen door extra toevoegingen, zoals eenmaal en ook echt in het derde voorbeeld. Zo ook is nou mogelijk in het eerste voorbeeld, en ook echt in het tweede. Een goede manier om meer zicht te krijgen op het verschijnsel is meer voorbeelden te verzamelen met informatie over de context. Hierover verder in aflevering 4.

Delen:

  • Klik om af te drukken (Wordt in een nieuw venster geopend) Print
  • Klik om dit te e-mailen naar een vriend (Wordt in een nieuw venster geopend) E-mail
  • Klik om te delen op Facebook (Wordt in een nieuw venster geopend) Facebook
  • Klik om te delen op WhatsApp (Wordt in een nieuw venster geopend) WhatsApp
  • Klik om te delen op Telegram (Wordt in een nieuw venster geopend) Telegram
  • Klik om op LinkedIn te delen (Wordt in een nieuw venster geopend) LinkedIn

Vind ik leuk:

Vind-ik-leuk Aan het laden...

Gerelateerd

Categorie: Artikel Tags: columns Jan Renkema, constructies, Taal is taal, taalgebruik, taalkunde

Lees Interacties

Laat een reactie achterReactie annuleren

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.

Primaire Sidebar

Gedicht van de dag

Willem Bilderdijk • De wenschen

Naauwlijks vraagt hy geld en goed,
Of hy zwemt in overvloed.
Straks begeert hy vrouwenmin:
Hy verzadigt zich daar in.

➔ Lees meer

Bekijk alle gedichten

  • Facebook
  • YouTube

Chris van Geel

1837

Toen Dostojewski’s moeder stierf
doodde baron d’Antès Poesjkin.
Nog vijf jaar en Stendhal ontviel,
nog zes, toen stierf ook Hölderlin.

(“Literatuurhistorische overweging bij het lezen van een biografie van Dostojewski.”)

Bron: datering: tussen 1948 en 1955; Tijdrovertje, postuum verschenen, 1992

➔ Bekijk hier alle citaten

Agenda

5 september 2025: Jaarcongres van de Werkgroep Zeventiende eeuw

5 september 2025: Jaarcongres van de Werkgroep Zeventiende eeuw

15 juni 2025

➔ Lees meer
20 juni 2025: Presentatie Vertalen wat er niet staat

20 juni 2025: Presentatie Vertalen wat er niet staat

14 juni 2025

➔ Lees meer
14 juni 2025: Programma rondom Een nieuw geluid

14 juni 2025: Programma rondom Een nieuw geluid

11 juni 2025

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle agendapunten

Neerlandici vandaag

Geen neerlandici geboren of gestorven

➔ Neerlandicikalender

Media

De internationale positie van het Engels

De internationale positie van het Engels

14 juni 2025 Door Marc van Oostendorp Reageer

➔ Lees meer
Inspiratiesessies in het Universitair Museum Utrecht

Inspiratiesessies in het Universitair Museum Utrecht

11 juni 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
De Inktpodcast 29: Muziek voor tekst deel I

De Inktpodcast 29: Muziek voor tekst deel I

10 juni 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle video’s en podcasts

Footer

Elektronisch tijdschrift voor de Nederlandse taal en cultuur sinds 1992.

ISSN 0929-6514
Bijdragen zijn welkom op
redactie@neerlandistiek.nl
  • Homepage
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Over Neerlandistiek
  • De archieven
  • Contact
  • Facebook
  • YouTube

Inschrijven voor de Dagpost

Controleer je inbox of spammap om je abonnement te bevestigen.

Copyright © 2025 · Magazine Pro on Genesis Framework · WordPress · Log in

  • Homepage
  • Categorie
    • Voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal Neerlandistiek
  • Over Neerlandistiek
  • Contact
%d