Wat is het verschil tussen wat en hoe? Soms lijken ze dicht bij elkaar te liggen. Neem de zin:
– Wat ben jij sterk!
Wanneer je daarvan een afhankelijke zin wil maken, zeggen Broekhuis en Corver in het binnenkort te verschijnen laatste deel over werkwoordelijke groepen van de Syntax of Dutch, moet je wat veranderen in hoe:
– Ik was vergeten wat sterk jij bent [uitgesloten]
– Ik was vergeten hoe sterk jij bent.
Wat is hier aan de hand?
Na ik was vergeten hoort ofwel een stellende zin te komen (ik was vergeten dat jij zo sterk bent), ofwel een vraag (ik was vergeten waarom ik beter niet met jou kan vechten). In het laatste geval moet de zin met een vraagwoord beginnen – een woord als waarom, hoe of wie.
Maar wat is toch ook een vraagwoord? zo vragen jullie je nu natuurlijk af met een sippe snoet. Natuurlijk, maar niet het geval hierboven. Die zin wat ben jij sterk is natuurlijk ook geen vraag, en kun je ook niet zo begrijpen. Het is een uitroep, een exclamatie.
Broekhuis en Corver vertellen dat er ook nog allerlei dingen niet helemaal duidelijk zijn over dat ‘exclamatieve wat‘. Er is bijvoorbeeld een duidelijk verschil tussen de volgende twee zinnen:
- Wat is dat een erg mooi boek! [goed]
- Wat is dat een zeer mooi boek! [uitgesloten]
Waarom mag wat wel samengaan met erg en niet met zeer? Het antwoord is er waarschijnlijk in gelegen dat erg ook in andere constructies verder versterkt kan worden en zeer niet:
- Dat vind ik heel erg leuk. [goed]
- Dat vind ik heel zeer leuk. [uitgesloten]
- Wat is dat een mooier boek! [uitgesloten]
- Dat is een veel mooier boek.
- Wat is dat een veel mooier boek!
Het verschil tussen 'Wat is dat een erg mooi boek! (goed) en 'Wat is dat een zeer mooi boek!' (uitgesloten) is niet zo duidelijk als hier gesteld wordt. Een Google-zoekopdracht levert bijvoorbeeld zelfs méér voorkomens op van de combinatie 'Wat is dat/dit een zeer…' dan van 'Wat is dit/dat een erg…' Voorbeelden:
Wat is dit een zeer mooi stukje Jeske
Wat is dit een zeer, zeer matig Ajax zeg!
wat is dat een zeer practisch apparaat, dus dit is in elk huishouden een onmisbaar apparaat.
Dat zou betekenen dat de vraag "Waarom mag wat wel samengaan met erg en niet met zeer?" zich niet stelt.
"Wat is dat een zeer goed voorbeeld" is niet uitgesloten volgens mij – niet uitgeslotener dan "wat is dat een erg goed voorbeeld". Google geeft voor "wat is dat een zeer" overigens evenveel hits als voor "wat is dat een erg", namelijk twee.
De heer Oosterhof en ik hebben last van synchroniciteit. "Wat is dat een zeer chique diner" zou ik overigens eerder zeggen dan "Wat is dat een erg chique diner."
Ik heb de indruk dat je in een zin als 'Wat is dit een zeer, zeer matig Ajax zeg!' met 'wat' niet zozeer je verbazing uitspreekt over de mate waarin dit een matig Ajax is, maar meer over het feit zelf dat dit een zeer, zeer matig Ajax is. Wat Broekhuis & Corver waarschijnlijk bedoelen is dat je 'wat' wel op 'erg' kunt laten aansluiten ('in een verbazingwekkende mate erg') maar niet op 'zeer' ('in een verbazingwekkende mate zeer'). In een elliptische uitroep is het effect volgens mij sterker: 'Wat een erg mooi boek!' tegenover 'Wat een zeer mooi boekt!'
Dat oordeel over een dergelijk betekenisverschil deel ik toch niet. De varianten 'Wat een erg/zeer mooi boek' zijn ongeveer even goed. Maar ik ben uiteraard bereid te accepteren dat er onderlinge variatie is tussen sprekers. In het algemeen lijkt 'zeer' mij wel wat formeler/schrijftaalachtiger dan 'erg'. Dus in de context en stijl van een uitroep zou je allicht ook daarom eerder een voorkeur voor 'erg' verwachten. Als die voorkeur er vervolgens niet blijkt te zijn bij sprekers, dan wordt de gemaakte claim lastiger vol te houden. (Overigens deel ik de andere observaties die besproken worden wel.)
Ja, ik was slechts één minuut eerder. Uw observatie over het chique diner bevestigt dat context en stijl hier ook een rol spelen.
Ik denk dat Broekhuis & Corver wel de claim kunnen volhouden dat 'erg' wel gradueerbaar is ('een heel erg matig Ajax'; 'een nog erger matig Ajax') en 'zeer' niet (*'een heel zeer matig Ajax'; *'een nog zeerder matig Ajax'). Daaruit zou volgen dat je wel je verbazing kunt uitroepen over de mate van 'erg' maar niet van 'zeer.' Als mensen dus die uitroepen met 'zeer' wel acceptabel vinden, moeten ze dus een andere semantiek hebben.
'Zeer' lijkt mij inderdaad formeler en schrijftaalachtiger. Misschien leidt juist dat tot een klein betekenisverschil. "Dit is een zeer mooi boek" lijkt mij net iets absoluter dan "dit is een erg mooi boek". Wie het laatste zegt, ventileert een persoonlijke opvatting. Wie het eerste zegt, vindt dat die opvatting gecodificeerd moet worden. Geen twijfel mogelijk en dus ook geen gradatie.
Ik zie het verschil in "gradueerbaarheid" tussen 'erg' en 'zeer', maar ik vind de hier aangenomen relevantie van die observatie voor die uitroepzinnen minder duidelijk. Voor mij drukt een uitroep als 'Wat een…' niet zozeer verbazing uit over de mate waarin iets het geval is, maar eerder over het feit dat iets in sterke mate het geval is. Je kan ook niet zo goed zeggen 'Wat een tamelijk mooi boek'. M.a.w.: Het is geen uitroep over de gradatie waarin iets het geval is, maar een uitroep over de (verbazend) sterke mate waarin het zo is. Die betekenis is combineerbaar met zowel 'erg' als 'zeer'. Misschien juist iets beter met 'zeer', omdat daar die 'sterke mate'-betekenis nog absoluter aanwezig is. (Overigens is 'zeer' natuurlijk wél te gradueren als je kijkt naar constructies als 'Wat een zeer, zeer, zéér matig Ajax'. De verdubbeling maakt de mate waarin sterker en brengt gradatie aan. Dat gaat voor mij dan zelfs minder goed met 'erg'. Vgl. een zin als 'Wat een erg, erg matig Ajax', die minder goed is.)
Om de observatie van Albert Oosterhof goed te kunnen evalueren, moeten we misschien eerst even een stapje terug doen.
De hypothese is dat exclamatief “wat” niet gebruikt kan worden bij adjectieven die niet gradeerbaar zijn, d.w.z. dat het geclaimde contrast tussen de twee exclamatieve zinnen samenhangt met het contrast tussen “dat vind ik heel erg leuk” en “dat vind ik heel zeer leuk”.
Als we echter op het internet kijken dan zien we dat “heel zeer + adjectief” best vaak voorkomt: “heel zeer mooi” resulteert bijvoorbeeld in maar liefst 21 hits waarvan een flink aantal inderdaad het adverbium van graad “heel” betreffen. De conclusie is daarom dat voor sommige sprekers “heel” dus wel degelijk gradeerbaar is. Het hoeft ons dus niet te verbazen dat we ook exclamatieve constructies van het type “Wat is dat een zeer mooi boek!” kunnen vinden.
Is dat een probleem voor de claim in de Syntax of Dutch? Nee, want het de vraag is of het in de beschreven variëteit (die losjesweg standaard Nederlands genoemd wordt) mogelijk is om de betreffende constructies te gebruiken. Die paar voorbeelden die we vinden op het internet zeggen daar niet zo veel over.
De hypothese dat exclamatief “wat” niet gebruikt kan worden bij adjectieven die niet gradeerbaar zijn, hoeft in ieder geval pas bijgesteld te worden als we iemand vinden die zegt dat “heel zeer mooi” volledig uitgesloten is, maar “Wat is dat een zeer mooi boek!” volledig aanvaardbaar onder de bedoelde lezing.
Moraal van het verhaal: wees voorzichtig met het gebruik van internetdata!
P.S. De toelichting van Albert in zijn post op 15 februari 2016 (20:14) laat overigens zien dat hij een gebruik heeft van de “wat”-exclamatief dat geen deel uitmaakt van mijn taal. Ik ben wel benieuwd of meer sprekers dit gebruik kennen. Maar een ding is echter zeker: het laat de hypothese dat exclamatief "wat" niet gebruikt kan worden bij adjectieven die niet gradeerbaar zijn, ongemoeid.
Ik ben het met je eens dat die feitelijke betekenis er ook in zit, maar ik kan die verbazing over de graad er ook wel in zien (en dan neem ik ook dat contrast waar).
Misschien dat die graadbetekenis te maken heeft met de betekenis die je hebt als je alle bepalingen weglaat. Als je zegt 'wat een fouten staan er in die tekst,' dan verbaas je je niet zozeer erover dat er fouten in die tekst staan, maar je verbaast je over de hoeveelheid of enormiteit van die fouten. Met andere woorden: er zit dan iets van graadbetekenis in die uitroep.
Ik deel de observatie dat 'Dat vind ik heel erg leuk' volstrekt acceptabel is, terwijl 'Dat vind ik heel zeer leuk' uitgesloten is. Los daarvan beoordeel ik de zinnen 'Wat is dat een zeer mooi boek!' en 'Wat is dat een erg mooi boek!' beide als acceptabel. Een vraag is hoe dat zit met andere sprekers. Internetvoorkomens zijn niet doorslaggevend, maar ze kunnen in een bepaalde richting wijzen. Het is verrassend dat de internetaantallen hier in de omgekeerde richting wijzen. 'Wat is dit/dat een zeer…' komt zelfs vaker voor dan 'Wat is dit/dat een erg…'. Ik zou overigens niet willen beweren dat een en ander een probleem hoeft te zijn voor de claim. Voor sprekers met andere oordelen klopt de claim wél en dat is relevant. Ik heb alleen willen aangeven dat er blijkbaar variatie is, als een soort toevoeging aan de beschrijving.
Het lijkt er dan dus op dat we het met elkaar eens zijn, maar mijn indruk was dat de hypothese ook voor jou geldt: "Het is geen uitroep over de gradatie waarin iets het geval is, maar een uitroep over de (verbazend) sterke mate waarin het zo is. Die betekenis is combineerbaar met zowel 'erg' als 'zeer'." Het verschil zit hem dan in het feit dat ik ook de 2e lezing met 'zeer' niet krijg.
Dat Marc de laatste zin (Wat is dat een veel mooier boek!) aanvaardbaar vindt is natuurlijk te verwachten gezien het feit dat ook "Dit is een erg veel mooier boek" eveneens aanvaardbaar is. Ik kan me echter voorstellen dat de complexiteit van de constructie wellicht sommige sprekers parten zal spelen bij de beoordeling van deze voorbeelden.