Door Marc van Oostendorp
Een tweet van het radioprogramma De Taalstaat (‘Luister nu alvast wat er morgen in De Taalstaat zit’) deed me denken aan Ome Willem. Luisteren met een lijdend voorwerp! Het staat nog steeds niet in Van Dale.
(Bekijk mijn zondagochtendminicollege op YouTube.)
Ik vraag me af of er niet een tussenstadium is, waarin het object tegelijk eigenschappen heeft van een lijdend en een voorzetselvoorwerp. Bij ‘Luister even wat ik vraag’ kun je niet vragen ‘Wat luister je?’, maar alleen ‘Waar luister je naar?’
Ik zie wel vaker werkwoorden die normaal gesproken een voorzetselvoorwerp nemen, maar die bij zinsobjecten het voorzetsel kwijt kunnen raken. Een voorbeeldje uit de krant: ‘Patiënten hoeven niet op de hoogte te worden gesteld dat hun lichaamsmateriaal wordt hergebruikt’. Ook daar kun je alleen vragen: ‘Waarvan hoeven …?’ en niet ‘Wat hoeven …?’.
‘De radio luisteren’ en ‘Een programma luisteren’ zijn al een stapje verder, daarbij kun je wel ‘Wat luister je?’ vragen.
Naar mijn gevoel is ‘Waar luister je naar?’ evenmin een goede vraag bij ‘Luister even wat ik roep’. De zin ‘luister even naar wat ik roep’ heeft een subtiel andere betekenis dan die zonder dat voorzetsel (het is alsof je meer naar de vorm moet luisteren dan naar wat er gezegd wordt’. En de vraag met het voorzetsel heeft diezelfde betekenisnuance, naar mijn taalgevoel.
Daar kan ik me wel iets bij voorstellen, maar dat zou best kunnen komen door het ontbreken van het voorzetsel. Hetzelfde verschil heb je volgens mij in ‘muziek luisteren’ en ‘naar muziek luisteren’. Ik kan me voorstellen dat er bij de overvang van voorzetselvoorwerp naar lijdend voorwerp ook een stukje lexicale semantiek verandert.
In het tweede geval heb je geen bestaand lexicaal verschil tussen ‘op de hoogte stellen’ en ‘op de hoogte stellen van’. Daar is de zin met een lijdend voorwerp volgens mij wel zonder betekenisverschuiving met ‘waar’ te bevragen. Wat zegt jouw taalgevoel?
Heb jij trouwens ook het idee dat zo’n lijdendvoorwerpszin helemaal rechts moet staan? Voor mij klinkt ‘Luister wat ik roep even’ volstrekt verkeerd, terwijl ‘Beschrijf wat ik roep even’ en ‘Beschrijf even wat ik roep’ elkaar in acceptabiliteit niet zo veel ontlopen.
Is het mogelijk dat de uitdrukking een verbastering/samentrekking of hoe je het ook wil noemen is van “Luister, wat ik zeg…” “Luister even, wat ik vraag…” waarbij de comma (of misschien het uitroepteken) is weggevallen?
Dat is natuurlijk mogelijk, dat ooit zinnen als ‘Luister, wat ik vraag’ anders zijn geïnterpreteerd. Alleen: die verandering ziet er op papier klein uit (alleen een komma weg), maar in gesproken taal is ze veel groter: je moet de intonatie van de zin behoorlijk aanpassen en voor zover zoiets te kwantificeren is, is die verandering misschien helemaal niet kleiner dan ‘be-‘ weglaten in ‘beluister’ of ‘naar’ in ‘luister naar’.
Bij dit soort veranderingen blijft vaak als ze eenmaal zijn doorgezet in nevelen gehuld hoe ze zijn ontstaan. Dat zal ook bij deze constructie, die we dus feitelijk al zo lang hebben, wel zo zijn.
Ik erger me dood aan dat programma. Luister even naar de tekst van de begintune:
“Ik kan de woorden nog niet vinden, geen conclusies aan verbinden…” Daarin zit meteen al een knoert van een taalfout: “er” is weggelaten! Hoe kun je zo’n programma dan nog serieus nemen?