Door Marc van Oostendorp
Een van de wonderlijkste eigenschappen van het Nederlands: dat wij zinnen in de lijdende vorm kunnen zetten die helemaal geen lijdend voorwerp hebben.
In de meeste talen heb je die nodig. Het Engels is een eenvoudig voorbeeld: Jozef bakt die taart wordt in de lijdende vorm Die taart wordt gebakken. Het oorspronkelijke lijdend voorwerp die taart wordt tot onderwerp. Als een zin geen lijdend voorwerp heeft (They danced on the streets) kan hij ook geen lijdende vorm krijgen: There was danced is geen goede Engelse zin.In het Nederlands kan het wel. Je kunt best zeggen Er werd gedanst, er werd gehuild, er wordt aan de deur geklopt. Dat is vreemd, vinden taalkundigen, ook in andere landen. De Amerikaanse Heidi Harley van de Universiteit van Arizona begon er onlangs een discussie over op Facebook:
Al snel bleek er iets interessants in de discussie. Alle door Harley genoemde zinnen worden door sprekers van het Nederlands moeiteloos geaccepteerd, maar toch kun je niet zomaar iedere zin in de lijdende vorm zetten. Het onderwerp van de oorspronkelijke zin moet een mens of een (ander) dier zijn.
De zin Er wordt geritseld is bijvoorbeeld niet zo goed, en kan in ieder geval niet betekenen dat de bladeren ritselen; het suggereert dat er mensen zijn die met bijvoorbeeld origamiblaadjes ritselen. Zoiets geldt ook voor er wordt gezoemd: dat gaat niet over een apparaat, maar over een mens of dier. Er wordt gebeld: er staat iemand aan de deur, enzovoort.
De taalkundige Marijke De Belder had een aardig voorbeeld: Er wordt gezweet. Die zin kun je zeggen als je een sportschool beschrijft, maar niet als het gaat om een te warme kaasopslag.
Het is gek: of een lijdende vorm wel of niet kan wordt bepaald door de aard het onderwerp van de oorspronkelijke zin, terwijl je dat onderwerp juist weglaat. Bovendien geldt diezelfde beperking niet voor lijdende vormen van zinnen die oorspronkelijk wel een lijdend voorwerp hadden: de zon verblindt ons kan best wij worden door de zon verblind worden, ook al is de zon voor zover bekend geen mens en geen dier. In die zin hangt de mogelijkheid van een lijdende vorm dus af van zowel het onderwerp als het lijdend voorwerp van de zin in de bedrijvende vorm. Niemand die dat eerder precies zo had opgemerkt, en toch wisten alle sprekers van het Nederlands het al.
Mensen en dieren kunnen iets willen en kazen moeten maar afwachten wat er met ze gebeurt. De relatie tussen de actor en de actie hangt dan soms af van de betrokkenheid van het een tot het ander. In het Nederlands zou je in een verhaal best kazen kunnen personifiëren en daarvan zeggen, “gut, gut, wat wordt er gezweet”.
Dat die lijdende vormen, zoals in het stuk beschreven, alleen in het Nederlands (of in elk geval niet algemeen) genoemde beperkingen hebben, is wel vreemd. Dat kun je niet aan een algemeen taalgevoel toeschrijven. De regionale Chomsky is nog niet opgestaan, lijkt ’t.
Mooi. Weer een voorbeeld van de scheiding tussen levend en niet-levend die in de Nederlandse grammatica steeds belangrijker lijkt te worden. Andere voorbeelden zijn “hun” (alleen levend), het woordgeslacht (bij veel sprekers alleen nog bij levend) en de genitief-s van “mijn moeders boek” (alleen levend). Maar die voorbeelden zijn eigenlijk tot Nederland beperkt, Vlaanderen doet niet aan “hun” als onderwerp, de Vlamingen respecteren (nog) het woordgeslacht en de genitief-s is daar niet courant (in plaats daarvan “ons ma haren boek”). Het hier beschreven fenomeen lijkt echter in heel het taalgebied te gelden. Of zijn er Vlamingen die het anders zien?
Aan de Facebook-discussie namen ook Vlaamse collega’s deel; zij zagen het niet anders. Het is overigens onduidelijk of de grens precies loopt tussen levend en niet-levend. ‘Er wordt gebloeid’ is volgens mij ook een slechte zin; en op Twitter wees iemand me erop dat ‘Er wordt gezoemd’ (van bijen) ook niet goed is.
Mijn inziens kun je ‘er wordt gebeld’ prima zeggen. Sterker: dat zeiden wij thuis zeer dikwijls. Maar inderdaad; de zin suggereert dat er een levend persoon op die stoep staat, die aan de bel getrokken (ook al zo iets.. tegenwoordig druk je op de bel) heeft…….
Begin jaren tachtig grote hit van de Neue Deutsche Welle: “Jetzt wird wieder in die Hände gespuckt.”
Is een lijdende vorm afgeleid van een oorspronkelijke actieve zin?
Mij staat een voorbeeld bij waar ooit Noam Chomsky mee aankwam:
“This picture is painted by a new technique.”
Nagezocht: Dr. Anton Reichling reageerde dat met produce in plaats van paint de bedrijvende vorm “A new technique produced this picture” volkomen correct Engels oplevert.
Het Nederlands is volgens mij weer niet zo uitzonderlijk. Ook het Latijn kent een passief van onovergankelijke werkwoorden.
En ook in het Latijn kan dat, denk ik, enkel wanneer een mens of dier het onderwerp in een actieve zin zou zijn. (vb.: Consurgitur ex consilio. – Er wordt opgestaan uit de beraadslaging. [Caes., DBG V.31])