Door Marc van Oostendorp
Hoe taalliefhebbers het vroeger deden, vóór de tijd van de sociale media: het is een raadsel. Je moest het toen altijd doen met je eigen kleine waarnemingen en wat misschien deze of gene vriend je dan nog kwam vertellen, maar je kon niet zo makkelijk delen in wat allerlei taalgevoelige mensen elders iedere dag weer opvisten uit de zee van taal die ons almaar omgeeft.
Je kon dan bijvoorbeeld niet genieten van de avonturen van Rutger Kiezebrink in de trein:
Stijlbloempje van @ns_online (in een omroepbericht over de te lage snelheid van de trein): “Dat komt in verband dat er een goederentrein voor ons rijdt.”
— Rutger Kiezebrink (@GVR73) 24 april 2018
We discussieerden er nog even na, op Twitter. (Een NS-medewerker kwam zich er ook nog mee bemoeien omdat hij of zij dacht dat dit iets is waar het bedrijf zich voor moest excuseren. De hele dag sturen ze allerlei vormen van miscommunicatie over ons heen, maar o wee als ze denken dat je taalkritiek hebt! Dan gaan ze ineens hun excuses aanbieden.)
Het is duidelijk een uitdrukking die al heel lang gebruikt wordt. Er zijn waarschijnlijk weinig of geen mensen in leven die de uitdrukking niet ook al in hun jeugd bijvoorbeeld in de krant hadden kunnen tegenkomen:
Geraff. Engelsche Katoenolie (zeepolie) vast, vooral op levering in verband dat verkoopers niet op Mei/Augustus afgeven.
(De Telegraaf 09-02-1902)De bekende Wilhelmina-speler Tonny v. Haeren zal niet meer voor Wilhelmina uitkomen in verband dat hij zich gaat vestigen te Leiden.
(Tilburgsche Courant, 1.101926)
Het eerste citaat is zo onduidelijk (‘op Mei/Augustus afgeven’?) dat het misschien niet erg overtuigend is en het is misschien veelzeggend dat het tweede citaat én dat in het plaatje hierboven uit Brabantse kranten komen, en dat Kiezebrink ook in die provincie woont, maar in ieder geval in de jaren twintig was het dan ook een uitdrukking.
Het zal er mee te maken hebben dat met en dat niet goed samengaan: je zegt ‘hij houdt rekening met onze belangen’, maar niet ‘hij houdt rekening met dat wij andere belangen hebben’. In plaats daarvan zeg je dan natuurlijk ‘hij houdt er rekening mee dat wij andere belangen hebben’: met verandert in mee en er verschijnt een er voor.
Die oplossing is dan weer niet goed gelukkig met de uitdrukking in verband met, misschien omdat er dan niet zo makkelijk een plaatsje kan vinden: ‘Dat komt in verband ermee dat er een goederentrein voor ons rijdt’ is ook niet zo lekker. En dus kom je makkelijk op die oplossing, het gloednieuwe voorzetsel in verband.
Tenenkrommend Nederlands voor mij is dit ‘in verband dat’. Ik kies blindelings voor ‘wegens’.
Je kunt iets aan het voorzetsel doen en dat koppelen aan het vervolg of je plakt er een zelfstandig naamwoord achter om het een echt voorzetsel te laten zijn.
Ik beweer dit in verband met het feit dat het verschijnsel natuurlijk veel verder reikt dan alleen dat “in verband dat”. Hele bijzinnen verdrinken tegenwoordig in geparafraseerde zinsdelen.
Is Marcs zin “Het zal er mee te maken hebben dat met en dat niet goed samengaan” niet een voorbeeld van hetzelfde verschijnsel? (Het zal te maken hebben met de combinatie van met en dat)
Ja, alleen is in die zin het voorzetsel “met” veranderd in het voornaamwoordelijk bijwoord “ermee”, waarna het inhoudelijke in de bijzin aandacht krijgt.
In wezen gaat het, denk ik, om de vraag of je een voorzetsel (of een voorzetselgroep zoals hier aan de orde) aan het begin van een bijzin kunt zetten gevolgd door het doodnormale “dat” dat toch voor zo’n bijzin kenmerkend is.
We hadden dus al “in verband dat” en “in plaats dat”, maar wat te denken van “met dat”? (Met dat ik het zeg begint hij al te lachen). Je zou zeggen dat je dan met een wat uit de hand gelopen voegwoordelijke bepaling te maken hebt die twee boodschappen wil verenigen door middel van wat eens een voorzetsel was.
Tja, mogelijk is er een tendens van nonchalantie. Maar je blijft er wat over doordenken, want toch wel ingewikkeld.
In het geval van die omroepende conducteur denk ik persoonlijk dat hij, zonder het te weten, het eerst het voegwoord van verband in zijn hoofd had en vervolgens ging parafraseren.
We komen er niet echt uit wat er precies aan de hand is. Ik schreef er afgelopen dinsdag ook al over in Trouw. Met ‘in plaats dat’ komt het nog vaker voor, dus ik denk dat het iets met die voorzetseluitdrukkingen is.
Zou je dan niet gewoon kunnen zeggen dat dit soort constructies een combinatie is van een (wat verminkte) voorzetselgroep die in plaats van door een zelfstandignaamwoord(groep) door een pure dat-zin wordt gevolgd? Je pakt de kern van je boodschap in een bijzin. Of je hebt zo gauw geen equivalent dat grammaticaal beter past.
Eh, ik zie niet meteen wat je bedoelt: ‘een (wat verminkte) voorzetselgroep,’ dat kun je wel gewoon zeggen, maar het probleem is nou juist de aard en oorzaak van die verminking. Dat er een bijzin staat op de plaats waar normaliter een zelfstandignaamwoordgroep staat is duidelijk. Maar waarom mag dat tweede voorzetsel dan wegblijven? In de discussie lijkt het erop dat er sprake is van een soort voorlopig voorzetselvoorwerp dat makkelijk (of liever) weggelaten wordt, maar daar zijn ook nog wel kanttekeningen bij te zetten. Als je kijkt naar het door mij genoemde ‘in plaats dat’ (dat echt veel vaker voorkomt), dan heb je voorbeelden als ‘Hij is in plaats dat hij bleef zitten meteen weer weggegaan.’ Daar kun je misschien wel een ‘ervan’ tussen frommelen, maar hoezo is dat een voorlopig voorzetselvoorwerp? Had die bijzin dan niet helemaal achteraan moeten staan? Dus iets als ‘Hij is in plaats weggegaan dat hij bleef zitten’? Maar dat kan dus absoluut niet.
Er zijn blijkbaar voorbeelden te bedenken waarmee je het gemis van een voorzetsel goedmaakt door er een voorlopig voorzetselvoorwerp voor te zetten, maar ook zinnen waarin de groep zo’n eenheid vormt dat hij niet scheidbaar is.
We nemen de zin “Hij is in plaats dat hij bleef zitten meteen weer weggegaan”. Wat verzorgder lijkt mij te zeggen “Hij is in plaats van dat hij bleef zitten meteen weer weggegaan”. En wil je het gekunstelder, dan zeg je “Hij is in plaats ervan dat hij bleef zitten meteen weer weggegaan”.
Wat gebeurt hier? Je zegt alleen dat hij meteen is weggegaan, maar niet onbelangrijk is de bepaling dat hij in plaats daarvan ook had kunnen blijven zitten. Er ligt geen organisch verband tussen de (hoofd)zin en de bepaling.
In zinnen waarbij een voorlopig voorzetselvoorwerp wordt gehanteerd (bv. “Ik ben ermee bekend dat u weet waarover u spreekt”) heb je dat verband wel degelijk. De zinsdelen horen bij elkaar.
Hoe dan ook, het weggelaten voorzetsel zie ik als een intuïtieve manier om de voorzetselgroep een beetje in de pas te laten lopen met je gevoel voor bijzinsvorming.
” omdat ” lijkt mij nu een redelijke oplossing.
Zonnige groet,
Het heeft denk ik te maken met 1) de cultuur om ambtelijke formuleringen te gebruiken, maar 2) de drang om toch snel informatief te zijn. ‘Dat komt in verband met het feit dat er een goederentrein voor ons rijdt’ zou veel te lang zijn.
Het vlottere ‘Dat komt door een trage goederentrein die voor ons op de rails rijdt’ klinkt als afschuiven van verantwoordelijkheid. Door ‘in verband met’ zijn er hogere krachten aan het werk.