Door Inge Stortenbeker

Met een dikke grijns legde mijn co-promotor een publicatie onder mijn neus: “Kijk nou toch wat hier staat!” Hij laat een studie zien die hij tegenkwam op Twitter. Het blijkt een enigszins bizar en intrigerend verhaal:

“Meneer A, een 26-jarige man, meldt zich bij de eerste hulp en zegt: ‘Help me, ik heb al mijn pillen ingenomen!’, waarna hij in elkaar zakt. Terwijl hij valt, laat hij een leeg medicijndoosje vallen. De dokters starten gelijk een onderzoek en behandeling. Het blijkt dat meneer A bij bewustzijn is, maar wel zwaar versuft. Hij zei dat hij al zijn nieuwe experimentele pillen tegen depressie had ingenomen. […] Meneer was bleek en zweterig, en had een lage bloeddruk (80/40) en verhoogde hartslag (110). Hij trilde en had een versnelde ademhaling. Hij kreeg een infuus en langzaamaan verbeterde zijn toestand enigszins. Nadat hij 6 liter vocht toegediend had gekregen, bleef hij loom met een wat verlaagde bloeddruk en verhoogde hartslag. Toen kwam de dokter binnen van het wetenschappelijk onderzoek waarvan de meneer deel uitmaakte. Hij concludeert: ‘deze man heeft geen antidepressiva ingenomen, maar placebo-pillen!’ Vijftien minuten nadat meneer A ervan op de hoogte werd gesteld, was hij volledig alert, had hij weer een normale bloeddruk en een rustige hartslag.” [vrij vertaald van Reeves et al., 2007]

Het verhaal lijkt wel een Black Story met goede afloop: Een man neemt een overdosis. Hij gaat naar het ziekenhuis waar de dokters voor hem zorgen. Toch verbetert hij niet echt. Dan komt een andere dokter binnen. Hij doet niets, zegt één ding en ineens is de man beter. Ra ra, hoe kan dat?

Placebo-gecontroleerd onderzoek

In de medische wereld is het gebruikelijk om medicijnen te testen via zogenoemd placebo-gecontroleerd onderzoek. Dit houdt in dat proefpersonen bij onderzoek naar de werking van nieuwe medicijnen altijd in twee groepen worden ingedeeld: de ene groep krijgt het medicijn, de andere groep een niet-werkende pil die er sprekend op lijkt. De proefpersonen weten alleen niet of ze nu het medicijn of de niet-werkende pil, de placebo, krijgen. Hierdoor kunnen onderzoekers de werking van een medicijn vergelijken met die placebo-pil. Dit is al jarenlang dé gouden standaard in medisch onderzoek naar medicijnen.

Waar we de afgelopen jaren steeds meer over leren, is het feit dat het krijgen van placebo alléén ook al effecten met zich meebrengt. Je kan het effect vergelijken met bijvoorbeeld het drinken van een kop koffie. Je voelt je opgewekter, scherper en kunt je beter concentreren. Maar dan blijkt ineens dat je per ongeluk cafeïnevrije koffie hebt gekregen. He? Maar je voelde je toch fitter? Dat is het placebo-effect. Alleen de verwachting dat iets een bepaald effect heeft, kan voldoende zijn om ook dat effect te bereiken.

Het interessante hiervan is, is dat dit echte biologische effecten zijn in het lichaam. Je dénkt niet alleen dat je opgewekter of minder moe bent, je bént dat ook echt. En dat effect blijkt ongelooflijk sterk te zijn. Zo sterk zelfs, dat je beter herstelt als je verwacht dat je sneller beter wordt (zie deze link), je meer pijn ervaart als je meer pijn verwacht (zie deze link), en je blijkbaar symptomen van een overdosis kan ervaren als je alleen dénkt dat je een overdosis hebt genomen.

Het verhaal van de 26-jarige man is geen black story met goede afloop. Het is een waargebeurd verhaal. Hij nam deel aan wetenschappelijk onderzoek dat een nieuw antidepressivum testte volgens die gouden standaard van medisch onderzoek: het placebo-gecontroleerd onderzoek. De man werd niet verteld of hij placebo’s of antidepressiva kreeg. Hij was ervan overtuigd dat hij het antidepressivum had gekregen en besloot in één keer 29 pillen in te nemen. Hij kreeg vrijwel direct spijt en vroeg zijn buurman hem naar het ziekenhuis te brengen. Hij ervaarde de klachten die mensen kunnen ervaren bij een overdosis aan medicijnen echt. Pas toen bleek dat hij helemaal geen echt medicijn had ingenomen, werd de man weer helemaal beter.

Communicatie als placebo

Nu we steeds meer te weten komen over de werking van placebo-effecten, leren we ook meer over hoe het in de dagelijkse praktijk ingezet kan worden. Als je verwacht dat een bepaald medicijn wel of niet zal werken, kan dat enorme effecten hebben op de uitwerking van het medicijn. Communicatie kan daarbij een grote rol spelen. Als een dokter bepaalde verwachtingen uitspreekt over een medicijn, kan dat effecten hebben op de werking daarvan. Daarmee kan een dokter door middel van communicatie bijdragen aan de effecten van de medicijnen die hij toeschrijft. Zonder daar weer extra pillen bij voor te hoeven schrijven. Alleen de woorden van de dokter dienen dus al als medicijn.

Verder lezen:

Vind hier het case report: https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0163834307000114?via%3Dihub

Kijk de aflevering terug van Zorg.nu over placebo: https://zorgnu.avrotros.nl/uitzendingen/11-10-2016/het-placebo-effect/

Of lees dit artikel: https://www.volkskrant.nl/wetenschap/placebo-effect-werkt-zelfs-als-mensen-weten-dat-ze-neppillen-slikken~a4403041/