Door Marc van Oostendorp
We keken naar een aflevering van Heel Holland Bakt en de bakker-presentator van dat programma noemde van alles mooi: de mousse, de vullingen van de soesjes, het knapperige deeg en wat al niet.
Dat is natuurlijk een al vaker beschreven aspect van het culinaire taalgebruik: dat je zaken mooi noemt die een minder culinair mens niet mooi zou vinden. Het is trouwens zelfs onder smulpapen trouwens een woord met een beperkt gebruik. Zo is het volgens mij minder gebruikelijk om te zeggen dat iets mooi smaakt of mooi ruikt. Het bijzondere gebruik lijkt me vooral voorbehouden aan het bijvoeglijk naamwoord (‘de smaak is mooi, de geur is mooi’).
Lekkere jongen
De vraag is dan wat dit alles verklaart: waarom is mooi normaliter voorbehouden aan het visuele (een mooi schilderij) of het auditieve (een mooi lied), met daarbij een voorkeur voor het visuele (een mooie jongen ziet er mooi uit, maar hoeft geen mooie stem te hebben, ik geloof niet dat iemand een mooie jongen kan zijn met alleen een fraaie stem en verder een afstotelijk uiterlijk). Al kun je hem wel metaforisch gebruiken (daar ben je mooi klaar mee, het is een mooie dag).
In dit opzicht verschilt mooi van lekker, dat in het moderne Nederlands een veel bredere toepassing heeft en ongeveer alles kan beschrijven dat een aangenaam gevoel geeft. Bloemen kunnen lekker ruiken en eten kan lekker smaken. Een lekkere jongen is dan ook wat anders dan een mooie jongen.
Deskundiger
Volgens Van Dale is de eerste betekenis die van personen: een mooie meneer heeft zich goed aangekleed en is hij ook verder verzorgd. Vandaar lijkt de betekenis een esthetische te zijn geworden. Dat verklaart geloof ik waarom het woord normaliter op beeld en geluid van toepassing is en niet op geur en smaak. Behalve dus in onder gourmets, voor wie die zaken juist wel een esthetiek hebben.
Dat is ook het verschil met lekker, want dat woord verwijst in ieder geval etymologisch primair naar de lichamelijke sensatie van het eten. (Het woordenboek noemt hier als eerste betekenis kieskeurig, maar dat is toch niet wat je nu nog van een lekkere jongen kunt vinden.) Kennelijk heeft die lichamelijke connotatie het makkelijker gehad met het veroveren van nieuw territorium dan de esthetische. Het is denk ik ook de reden waarom je als expert bij Heel Holland Bakt liever niet zegt dat de soesjes lekker zijn; mooi is deskundiger.
Lekker weer vandaag, tijd om lekker te gaan hardlopen, na een nachtje lekker slapen.
Een ‘mooie meneer’, kan zich ook mooi voordoen, ‘mooie praatjes’ hebben (makkelijk praten hebben); met een ‘lekkere jongen’ kun je ook mooi klaar zijn: ‘Ja, lekkere jongen ben jij!’.
Ook bijzonder is dat je ‘goed gegeten’ kan hebben, een woord waar toch ook een sterke morele waarde aan zit. Een goede jongen is niet per se een lekkere jongen, maar een goed restaurant serveert dan weer wel lekker eten.
Zelf zeg ik ook wel ‘ns dat een bier “mooi” is. Er is wel een klein betekenisverschil met “lekker”, bij “een mooi bier” ligt de nadruk meer op de balans en de uitwerking van de verschillende ingrediënten, terwijl “een lekker bier” gewoon fijn smaakt, ook al is het verder maar eenvoudig. “Mooi” klinkt daarom ook iets objectiever, alsof er echt een bepaalde afweging aan vooraf gaat, terwijl “lekker” echt persoonlijk is.
Bedoel je ook dat het een registerverschil is? Dat ‘lekker’ wat eenvoudiger of platter is, en ‘mooi’ wat “gesofisticeerder”? Ik voel er ook wel iets in van wat Marcel Plaatsman zegt: dat ‘mooi’ meer een esthetische balans van meerdere elementen suggereert, terwijl ‘lekker’ beperkt blijft tot een eendimensionale sensatie (wat jij dat lichamelijke noemt).
De twee woorden kwamen bij mijn weten eenmalig samen in een idee dat begin jaren tachtig van de twintigste eeuw door F. Jacobse aan Tedje van Es werd gelanceerd over wie Nederland moest gaan leiden: ‘een mooi lekker wijf, dat zou kenne’.
Normaliter lijkt er inderdaad verschil. Zelf valt me vooral het metaforisch gebruik op, zelden positief: ‘een mooie boel’, ‘een lekkere puinhoop’, ‘mooi klote’, ‘lekker fris’,… Ook een ongeluk kan door die bril worden waargenomen, indien het bepaald geen vriend treft: ‘Mooi zo, lekker puh’.
Ten slotte, bij het hierboven geserveerde lekker bier moet ik aan kwantiteit denken, wegens Asterix en Obelix: ‘en lekker bier, dat is niet vies’.
F. Jacobse zei overigens wel duidelijk ‘een mooi, lekker wijf’ (met een komma ertussen). Het iets bredere citaat is: ‘Een mooi wijf, een mooi, lekker wijf, dat zou kenne’ (en dan dat prinses Irene zou moeten trouwen met Rudi Koopmans, dan waren we helemaal uit de brand).