Door Roland de Bonth i.s.m. Dirk Geirnaert

In 2019 is het precies 350 jaar geleden dat de nu wereldberoemde Rembrandt van Rijn (1606-1669) overleed. Ter gelegenheid van dit herdenkingsjaar lanceerde ING, als hoofdsponsor van het Rijksmuseum, op donderdag 28 februari 2019 de ‘Rembrandt Tutorials’: een reeks YouTube-schilderlessen waarin de grote meester zelf zijn leerlingen toespreekt. Aan de lancering ging een grondige voorbereiding vooraf, waarbij het Amsterdamse reclamebureau J. Walter Thompson een belangrijke rol speelde. Dit bureau ging daarbij niet over één nacht ijs:  het benaderde specialisten uit diverse disciplines om Rembrandts schildertechniek, zijn karakter, zijn taalgebruik en stem zo goed mogelijk te reconstrueren (zie hier).

Rembrandts stem

Het voor velen opmerkelijkste en technisch innovatiefste gedeelte van de tutorials was de stem van Rembrandt. Aan dit aspect werd in de pers dan ook ruimschoots aandacht geschonken. Het is fascinerend en beangstigend tegelijk om te vernemen dat Carnegie Mellon University, Pittsburgh USA, op basis van enkele minuten spraak al informatie kan geven over onder andere de lengte, de leeftijd, het gewicht en de gezondheidstoestand van een spreker. Niet voor niets maken de FBI en de CIA op dit moment al dankbaar gebruik van deze techniek voor forensisch onderzoek. Maar helemaal bijzonder is het om te zien dat ze nu ook in staat zijn het omgekeerde te doen: een stem reconstrueren op basis van een profiel. Nu verkeren we in de gelukkige omstandigheid dat Rembrandt in zijn leven meer dan honderd geëtste en geschilderde zelfportretten heeft vervaardigd. En hoewel deze werken altijd een expressie of interpretatie van de kunstenaar geweest zullen zijn, was het door vergelijking van die talloze zelfportretten toch mogelijk voldoende gegevens te vergaren om een reconstructie van zijn hoofd en hals te maken. De combinatie van die reconstructie, een grote hoeveelheid data en een team van Artificial Intelligence-experts samen leverden de stem van Rembrandt op.

INT

Maar ook al zou het gereconstrueerde stemgeluid nog zo perfect zijn, het effect ervan zou volledig teniet worden gedaan als Rembrandt modern Nederlands zou spreken. Daarom werd het Instituut voor de Nederlandse Taal (INT), de plaats waar de historische woordenschat van het Nederlands wordt bewaard en beschreven,  benaderd met de vraag of wij op wetenschappelijk verantwoorde wijze zes tutorials van Rembrandt naar het zeventiende-eeuwse Nederlands konden hertalen.

Nu is het in kringen van neerlandici niet ongewoon een korte tekst voor bijvoorbeeld een geboortekaartje of een paar zinnen uit een feestrede te hertalen naar een oudere taalfase van het Nederlands. Maar de hoeveelheid tekst die voor de tutorials hertaald zou moeten worden, was van een geheel andere orde: er moesten pakweg 24 pagina’s A4 van modern Nederlands naar het zeventiende-eeuws worden omgezet.

Uitdagingen

Toch besloten wij – Dirk Geirnaert en ik – op dit ongewone maar prikkelende verzoek in te gaan. Zouden wij met behulp van de ons beschikbare moderne hulpmiddelen in staat zijn het zeventiende-eeuwse Nederlands uit Rembrandts tijd tot leven te wekken? Dat het geen eenvoudige opgave zou zijn, wisten we op voorhand. De schaalgrootte en de tijdsdruk – in de reclamewereld moet alles snel – maakten het ons al niet gemakkelijk, maar we zagen ons daarnaast ook voor een aantal andere  problemen geplaatst. Zo zijn er van Rembrandts hand maar zes brieven bewaard gebleven. Er was met andere woorden te weinig materiaal voorhanden om een goed beeld te krijgen van Rembrandts taal. Een ander punt is dat er – hoe kan het ook anders  – geen spraakopnames zijn uit de zeventiende eeuw. Dialogen in toneelstukken bieden misschien het beste kijkje in de gesproken taal van het verleden, maar het blijven literaire teksten. We hebben met andere woorden geen duidelijk beeld van het gesproken zeventiende-eeuws. Voor een reconstructie zijn we noodgedwongen aangewezen op geschreven bronnenmateriaal. Een andere uitdaging was dat aan het hertalen van modern naar ouder Nederlands – en dat is begrijpelijk – binnen de universitaire studie Nederlands geen aandacht wordt geschonken.  Welke principes er aan die vorm van hertalen ten grondslag zou moeten liggen en hoe we daarbij het beste te werk zouden kunnen gaan, lag nergens vast. 

Principes

Voordat we ons aan het vertaalwerk zetten, bespraken we daarom eerst aan welke principes onze hertaling zou moeten voldoen. We kwamen uiteindelijk tot twee principes. Het eerste – en veruit belangrijkste – uitgangspunt vormde authenticiteit. Het houdt in dat we een woord pas toelieten in onze hertaling als het aangetroffen was in het zeventiende-eeuws Nederlands. Om ons ervan te vergewissen dat dit daadwerkelijk het geval was, hebben we veelvuldig gebruik gemaakt van de webapplicatie van het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) van de Geïntegreerde Taalbank. Daarnaast vormden ook contemporaine schildershandleidingen, alle te vinden in de Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren (DBNL), een belangrijke bron. De oudste van de drie door ons geraadpleegde handleidingen is Het Schilder-Boeck (1604) van Karel van Mander (1548-1606), die toevallig overleed in het jaar dat Rembrandt werd geboren. Overigens is dit de enige titel die Rembrandt echt in handen zou kunnen hebben gehad. Onze tweede bron – de Inleyding tot de Hooge Schoole der Schilderkonst van Samuel van Hoogstraten (1627-1678) – verscheen in 1678, dus negen jaar na Rembrandts dood in 1669. Een saillant detail is dat Van Hoogstraten na de dood van zijn vader tussen 1640 en 1648 in het atelier van Rembrandt werkzaam was als leerling. Als laatste hebben we het Groot Schilderboek van Gerard de Lairesse (1640-1711) geraadpleegd, in de tweede postuum verschenen druk uit 1712. Hoewel Rembrandt ook dit tweede boek niet kan hebben gelezen en het boek – net als de eerste druk uit 1707 – uit het begin van de achttiende eeuw dateert, hebben we er toch voor gekozen het te gebruiken. De Lairesse is geboren en getogen in de Gouden Eeuw en omdat hij zijn boek aan het eind van zijn leven schreef, zal zijn taalgebruik sterk zeventiende-eeuws gekleurd zijn.

Het tweede principe waarvan we ons bediend hebben  – en waar we door een bijdrage van Henk Wolf op Neerlandistiek een naam konden geven – is distantiëring. Bij min of meer gelijkwaardige alternatieven hebben we gekozen voor de variant die het verst van het moderne taalgebruik afstaat. Een voorbeeld. Het voegwoord omdat uit het 21^e-eeuwse script dat voor ons lag, hadden we kunnen vertalen met om dat, de vorm die voorkwam in de uit 1688 daterende versie van de Statenbijbel waarvan de redacteuren van het WNT zich hadden bediend. Volgens het distantiëringsprincipe hebben we dan echter juist gekozen voor dewyl. Door deze keuze komt de tekst authentieker over dan door het gewonere omdat. (Een vergelijkbaar effect proberen winkeliers soms te verkrijgen door aan hun producten de notie van ambachtelijkheid te verbinden via een oud ogende spelling; wie zijn kapperszaak Haer en schaer noemt, lijmt zijn klanten met een vleugje nostalgie.)

Aandachtspunten

Nadat we de bovenstaande principes vastgesteld hadden, konden we starten met ons hertaalwerk. Bij het hertalen van een moderne tekst naar het zeventiende-eeuws hebben we acht gegeven op spelling, woordkeus en zinsbouw. We zullen deze drie punten achtereenvolgens bespreken, waarbij de meeste aandacht zal uitgaan naar de woorden.

Spelling

Oude teksten herkennen we over het algemeen snel aan de gebruikte spelling. Ook niet-neerlandici springen bij het lezen van bijvoorbeeld Vondels Gijsbrecht van Aemstel direct de van het hedendaags Nederlands afwijkende schrijfwijzen in het oog: hemelsch, my, benaeude, gebedt, dagelijx, hoopen, slagh, jaeght en wijck. Als een tijdmachine brengt die spelling je terug naar het Amsterdam uit de Gouden Eeuw. Spelling zou daarom bij het hertalen een belangrijk aspect moeten zijn, maar bij deze opdracht was dat eigenlijk niet zo relevant. Onze hertaling was primair bedoeld om uitgesproken te worden door ‘Rembrandt’ in de zes lessen om mensen een portret te leren schilderen. Toch hebben we ervoor gekozen ook de spelling van de woorden aan te passen aan wat in de zeventiende eeuw gangbaar was. (Van één uniforme spelling was toen nog geen sprake. Zoals bekend kwam de eerste officiële spellingregeling pas tot stand in 1804.) Om vast te stellen welke spelling er voor een bepaald woord in gebruik was, hebben we gebruik gemaakt van het WNT. In het etymologische gedeelte van een lemma worden namelijk spellingvarianten vermeld, soms ook met een nadere aanduiding over de periode waarin een bepaalde schrijfwijze werd gebezigd. Informatie over de spelling van een woord haalden we ook uit de citaten bij het semantische gedeelte – de betekenisomschrijving van een woord – van elk lemma.

Woordkeus

Dit vormt een mooie brug naar het tweede – en tijdrovendste – aandachtspunt van onze hertaling: de woordkeus. Grosso modo konden we in het te vertalen script met betrekking tot de woordkeus een drietal categorieën onderscheiden. Ten eerste zijn dat wat wij voor het gemak ‘gewone woorden’ noemen, woorden die iedereen in een tekst of een gesprek zou kunnen gebruiken. Ten tweede is dat het schildersjargon, waaronder termen vallen die nagenoeg alleen in gebruik zijn bij de betreffende doelgroep of die in de gebruikte context – hier de schilderkunst – een van het normale taalgebruik afwijkende betekenis hebben. Ten derde zijn dat de spreekwoorden die de copywriters in het script hadden opgenomen. Hieronder zullen we aan de hand van enkele voorbeelden laten zien hoe we daarbij te werk zijn gegaan.

‘Gewone woorden’

Zoals gezegd hanteerden we het principe dat we voor onze hertaling uitsluitend woorden hebben gekozen die in de zeventiende eeuw zijn geattesteerd. Hoe hebben we dat aangepakt? Dit laat zich het duidelijkst illustreren aan de hand van een concreet geval. Neem het woord portret dat in een lessenserie over portretschilderen vanzelfsprekend verschillende malen voorkomt. Het woord is wat lastig te classificeren volgens onze eigen indeling: enerzijds is het zo ingeburgerd in het dagelijks taalgebruik dat we het tot de gewone woorden rekenen, anderzijds behoort het tot het jargon van schilders. 

De eerste stap die we hebben gezet, is nagaan of portret in Rembrandts tijd al gebruikt wordt. We openden daartoe de webapplicatie van de Geïntegreerde Taalbank, vinkten vervolgens bij Woordenboeken WNT aan en tikten dan bij Modern Trefwoord portret in. Toen we de subbetekenissen en de citaten linksboven in het resultatenscherm aanklikten, lazen we bij betekenis 1,e,a:

De voorbeeldzinnen laten zien dat het woord portret in de door ons gezochte betekenis al in de zeventiende eeuw voorkomt, in de spellingvarianten portraict en pourtraict. We kunnen het moderne woord portret in een licht aangepaste schrijfwijze dus met een gerust hart in onze hertaling gebruiken.   

Omdat portret ook in kringen van schilders een veelvoorkomend begrip is, zijn we vervolgens nagegaan welk woord hiervoor in de schildershandleidingen voorkomt. Verstandig gebruikmakend van wildcards in de zoekbalk van de DBNL – wij zochten met de zoekterm po*rtr*t* – vonden wij in het werk van De Lairesse steun voor het gebruik van de spelwijze pourtrait. Dezelfde zoekopdracht leverde in Van Hoogstratens werk geen treffer op. Bestudering van de inhoudsopgave verschafte ons wel een goed alternatief. Het derde hoofddeel van het tweede boek van zijn werk draagt namelijk als titel: “Van ’t Konterfeyten; of eens menschen gelijkenis te verbeelden” en in dat deel komen we het daarvan afgeleide konterfeytsel herhaalde malen tegen.

Als bij het zoeken met een modern trefwoord duidelijk wordt dat het te hertalen woord ook al in het zeventiende-eeuws voorkomt, dan is verder zoeken niet nodig. Maar wat nu als uit de citaten van het WNT blijkt dat een woord of een specifieke betekenis ervan, pas veel later voor het eerst wordt aangetroffen. Zo kwam in een van de scripts een passage voor waarin Rembrandt zijn leerlingen op het hart drukt ‘stap voor stap’ te werken. Het oudste citaat van deze woordcombinatie in het WNT dateert van 1807. Daarmee was ‘stap voor stap’ niet geschikt voor de hertaling.

In dat geval hebben wij twee zoekstrategieën toegepast om te komen tot een oplossing. De eerste is om in het openingsscherm van het online WNT te kiezen voor ‘Woord in betekenis’, bij voorkeur in combinatie met het invoeren van de gezochte woordsoort. Dit leidde in veel gevallen tot een forse reductie van het aantal treffers. Typ je stap in bij ‘Woord in betekenis’ dan levert dat 114 treffers op, maar geef je daarnaast aan dat het om een zelfstandig naamwoord moet gaan, dan blijven er maar 49 over. In de resultatenlijst zochten we vervolgens naar een woord waarvan we – op basis van ervaring met het lezen van oude teksten – het vermoeden hadden dat het al lang bestond. We kwamen onder andere uit bij trap, waardoor ons het woord trapsgewijs te binnenschoot. Aangezien trapswyze al voorkomt in het Groot Placaetboek uit 1645 was dit woord geschikt als hertaling van ‘stap voor stap’.

De tweede zoekstrategie voor woorden die ver na 1700 voor het eerst geattesteerd zijn, is door in het WNT bij het betekenisgedeelte van een lemma te speuren naar synoniemen. Het woord intussen’ bijvoorbeeld komen we voor het eerst tegen in laat-achttiende-eeuwse citaten. Bij betekenis A,b staan gelukkig wel synoniemen die alle drie voorkomen in zeventiende-eeuwse teksten: inmiddels, middelerwijl, ondertusschen. Een andere door ons gebruikte manier om synoniemen te zoeken is googelen op het te hertalen woord en ‘synoniem’. Na deze zoekactie komt vaak de website synoniemen.net als eerste uit de bus. De aldaar gevonden woorden kunnen vervolgens als zoekterm in het WNT worden ingevoerd.

Jargon

Dat Rembrandt als leermeester jargon heeft gebruikt tegen zijn leerlingen, zal geen verbazing wekken. Daarom kwamen ook in de tekst van de tutorials, die door de schilder Jan Bustin met grote deskundigheid zijn gecontroleerd op inhoudelijke juistheid, geregeld kunsttermen voor. Sommige ervan hebben ons de nodige hoofdbrekens bezorgd (we kunnen ons hierdoor nog beter voorstellen hoe vertalers die in rubriek ‘Vertaald door …’ uit Onze Taal soms worstelen). We zullen verschillende soorten oplossingen geven die wij hiervoor bedacht hebben.

Grisaille

In het script van een van de tutorials kwam het woord grisaille voor. Onder grisaille verstaan we het schilderen in verschillende tinten van dezelfde kleur, meestal grijs, om een illusie van reliëf te scheppen. Vaak paste men deze techniek toe om halfverheven beeldhouwwerk te imiteren. Nu komt het woord grisaille volgens het WNT, waaraan ook een groot deel van de hierboven gepresenteerde informatie afkomstig is, pas voor sinds het midden van de negentiende eeuw. Maar de techniek bestaat al veel langer, ook in Nederland. Het WNT geeft als synoniemen grauwschildering, grauwtje en witje – naar de schilder Jacob de Wit (1695-1754). Die laatste aanduiding valt gezien de levensjaren van De Wit af. Datzelfde geldt, op basis van de gegeven dateringen, ook voor de andere twee. In dit geval bood Het Schilder-Boeck (1604) van Karel van Mander uitkomst. Deze schreef daarin dat de grote Italiaanse schilder Raphael in Rome een gevel schilderde waarop ‘’historikens, en beeldekens, van verwe, en verscheyden graeuwkens’’ te zien waren. Deze bewijsplaats loste het probleem van de grisaille op.

Textuur

Heel even dachten we dat het woord textuur ongewijzigd in de hertaling konden overnemen: het woord kwam voor in het WNT én er bleek een bewijsplaats uit 1698 te bestaan. Alleen bleek de enige daar gegeven betekenis – ‘weefsel’ – niet de juiste te zijn. Via de schildershandleidingen kwamen we evenmin verder. Daarin werd noch het begrip zelf noch een synoniem genoemd. We besloten het begrip in de oorspronkelijke Franse vorm te voorzien van een zeventiende-eeuwse definitie: “Van die texture, dats van de differente wijsen waerop verw-laeghen sich tastelijck opden doeck vertoonen”. Omdat we zeker wilden weten dat deze omschrijving de lading van het woord textuur volledig dekte, hebben we de tekst ter beoordeling voorgelegd aan kunstschilder Jan Bustin. Volgens hem was dat inderdaad een correcte omschrijving van het woord texture. Dat hij vroeg in welk boek wij die tekst hadden gevonden, beschouwden we als een groot compliment.

Scherpere tooncontrasten

Tot slot kwamen we in de teksten van de tutorials woorden tegen die helemaal niet in het WNT voorkwamen. Een voorbeeld daarvan is tooncontrasten, voorkomend in de technische term scherpere tooncontrasten. Uiteraard zou het ook hier mogelijk zijn geweest het begrip in zeventiende-eeuwse bewoordingen te omschrijven, maar het was lastig dat zowel nauwkeurig als met weinig woorden te doen. In sommige gevallen was het juist vereist kort en bondig zijn om de gesproken tekst synchroon te kunnen laten lopen met de beelden van de tutorials – een probleem waarvoor ook ondertitelaars zich geregeld geplaatst zien. Hoewel we toegeven dat dit een zwaktebod is, hebben we bij dergelijke complexe begrippen ervoor gekozen Rembrandt een blik in de toekomst te laten werpen. Dat maakte het mogelijk hem een zin als ‘’Konstenaers in uwen tijd nommen dit scherpere contrasten’’ te laten uitspreken.

Spreekwoorden

Ook de spreekwoorden, gezegden en uitdrukkingen waarmee het script was gelardeerd, maakten het ons niet altijd gemakkelijk. Zo krijgen de leerlingen van Rembrandt in de tutorials te horen dat ze bij het kopen van wit er goed op moeten letten dat het geen zinkwit is – een verfstof die in Rembrandts tijd overigens nog niet voorkwam – want anders kunt u ‘’wachten tot u een ons weegt’’ voordat de verf droog is. Van deze uitdrukking komen we in het WNT alleen verwijzingen naar twintigste-eeuwse bronnen tegen. We zouden ons er met een Jantje-van-Leiden van af kunnen maken door de uitdrukking weg te laten en alleen de betekenis ‘lang wachten’ te hertalen. Dat was echter onze eer te na en we gingen op zoek naar een zeventiende-eeuws equivalent. De kunst school vooral in het vinden van één woord dat de betekenis van een spreekwoord of een uitdrukking nagenoeg dekte. Op basis daarvan was het namelijk mogelijk in de WNT-applicatie te zoeken op ‘Woord in betekenis’. Bij ‘wachten tot u een ons weegt’ kwamen we uit op ‘lang’ en ‘nooit’. Deze trefwoorden voerden ons naar de reeds in de zestiende eeuw voorkomende uitdrukking met Sint Jutmus (‘’Anders mooght ghy wachten tot Sint Jutmus, eer die verwe droogh is”).

Zinsbouw

Het laatste punt dat we aan de orde willen stellen is de zinsbouw. Dit vormde misschien wel het lastigste onderdeel van ons vertaalwerk. In hoeverre wijkt de zinsbouw van het huidige Nederlands af van die uit de zeventiende eeuw? Het Woordenboek der Nederlandsche Taal is een uitgebreid en betrouwbaar hulpmiddel om vast te stellen in welke tijd een woord gebruikt is, maar een boek waarin de grammatica van het gesproken zeventiende-eeuws is vastgelegd, bestaat er niet. We moesten ons noodgedwongen verlaten op zinsconstructies die we tegenkwamen in de geschreven schildershandleidingen en die ons door het jarenlang lezen van historische teksten vertrouwd voorkwamen.  Als gevolg daarvan komen er in onze hertaling bijvoorbeeld deelwoordconstructies voor en een verdwaalde hendiadys. In zeventiende-eeuwse historische en literaire prozateksten niet ongebruikelijk, maar of dergelijke constructies ook in de dagelijkse omgangstaal gebruikt werden, blijft gissen. Uitgebreide studie van het corpus Brieven als buit, waarin we de alledaagse taal van zeventiende- en achttiende-eeuwse briefschrijvers aantreffen, zou hier wellicht enig licht op kunnen werpen.

Tot slot

Ludieke actie of serieuze onderneming? Dat is de vraag die de Vereniging Rembrandt zich op haar  Facebookpagina van 1 maart 2019 stelt naar aanleiding van het onderzoek naar het stemgeluid van Rembrandt. Eenzelfde vraag zou iemand zich kunnen stellen naar de hertaling die wij hebben gemaakt. Wij realiseren ons terdege dat onze hertaling een interpretatie is, net zoals een zelfportret van Rembrandt de expressie is van de schilder en niet per se een waarheidsgetrouwe weergave van de werkelijkheid. Andere vertalers zouden zonder twijfel met een andere hertaling voor de dag komen. Toch zouden wij onze tekst geen ludieke actie willen noemen – al hebben we er met veel plezier aan gewerkt – maar als een serieuze poging om met vrij toegankelijke digitale bronnen Rembrandts taal tot leven te wekken. Het resultaat is daarbij even ludiek (nep) of serieus als de educatief bedoelde replica van het VOC-schip ‘De Amsterdam’ bij Het Scheepvaartmuseum. Of als een informatieve artist impression waarmee architectenbureaus laten zien wat hen bij bepaalde plannen voor ogen staat.

Het begin van les 1 in 17e-eeuws Nederlands

Van de voorbereydinge en tschetzen

Ghy begeert van my te verneemen hoe ghy Rembrandts schildery soudt konnen hanteren? Ha! Voor-al segh ick u: nyemandt, behoudens myselven, kan schilderen als Rembrandt. Maer het mach geen quaet u de secreten en den grondt myner schilder-konst te leeren. Ontwyffelyk weet ghy dat ick uytsteke boven alle Hollantsche maelers. Maer wat niet yeder een en weet, is dat ick oock seer wel lessen in de schilder-konst deed. Fraeye en uytnemende konstenaers als Govert Flinck, Ferdinand Bol en Willem Drost, ick hebse allen den wech ghewesen. Beseft daeromme wel: een beter leer-meester en sult ghy niet vinden. Wellecom by myne eerste lesse sint 350 jaeren!

De oorspronkelijke tekst in hedendaags Nederlands:

Voorbereiding en schets

U wilt dus van mij weten hoe u schildert als Rembrandt? Ha! Laat ik u eerst dit vertellen: zoals Rembrandt schildert er geen een, behalve ik natuurlijk. Maar het kan geen kwaad u bekend te maken met de fijne kneepjes van mijn vakmanschap. Zoals u weet ben ik de grootste der Hollandse meesters. Niet iedereen weet alleen dat ik ook bijzonder verdienstelijk les gegeven heb. Meesters als Govert Flinck, Ferdinand Bol en Willem Drost zijn allen door mij onderwezen. U kunt zich dus waarlijk geen betere leraar wensen. Welkom bij mijn eerste les in 350 jaar!