. Door Marc van Oostendorp

Je luistert naar een radio-documentaire en je hoort de presentator zeggen: “De soldaat zal zijn doelwit vermoorden”. Terwijl hij het woord vermoorden uitspreekt klinkt het geluid van een explosie. Wat betekent dat?

De natuurlijke interpretatie is natuurlijk: de manier waarop de moord plaats vindt is met een explosie.

Maar nu: de presentator zegt “De soldaat zal zijn doelwit niet vermoorden”, en weer klinkt die explosie. Wat betekent dat? Logischerwijs zijn er twee mogelijkheden:

• De soldaat zal zijn doelwit niet vermoorden middels een explosie, maar mogelijk wel op een andere manier.
• De soldaat zal zijn doelwit niet vermoorden, maar als hij het zou doen, dan met een explosie.

De tweede mogelijkheid is de waarschijnlijkere, zo beweert de Berlijnse onderzoeker Robert Pasternak in een extreem kort stukje op de taalkundige website LingBuzz (met hier de geluidsvoorbeelden).

Pasternak bedoelt zijn artikel als een commentaar op recent werk van een aantal taalkundigen naar de betekenis van gebaren. (Een jaar of vijf geleden heb ik daar ook eens over geschreven.) Het effect van die geluiden is hetzelfde als dat van gebaren. Als je zegt “De soldaat zal zijn doelwit niet vermoorden” en je maakt daarbij het gevaar van iemands hals doorsnijden, betekent dit doorgaans ook niet dat de soldaat zijn doelwit misschien wel op een andere manier dood gaat maken. Je ontkent het vermoorden, niet de conjunctie van vermoorden en gebaar. Dat doe je wel als je die conjunctie expliciet maakt:

• De soldaat zal zijn doelwit niet vermoorden op deze manier: [geluid van explosie] / [gebaar van hals doorsnijden]

In dit geval kan de spreker wel degelijk bedoelen dat de soldaat zijn doelwit gaat vermoorden.

Pasternaks wil laten zien dat gebaren niet de enige dingen zijn die een mens taalkundig kan interpreteren, maar ik weet eigenlijk niet of zijn argument erg overtuigend is.

Het lijkt me voor het geluidsvoorbeeld cruciaal dat je het hoort in de context van een documentaire. Wanneer zomaar iemand op straat je vertelt dat de soldaat zijn doelwit zal vermoorden en ondertussen klinkt ergens het geluid van een explosie, zal je dat geluid niet noodzakelijkerwijs betrekken op de betekenis van de uitgesproken zin (tenzij natuurlijk dan weer duidelijk is dat de soldaat zich in de buurt bevindt, maar ook dan is de interpretatie weer een andere: ‘ah, het is gebeurd!’).

Het is met andere woorden cruciaal dat je weet dat de spreker het geluid expres maakt, en expres op dat moment maakt. In die zin is dat geluid juist hetzelfde als een gebaar, zij het een kunstmatige versie ervan, zoals je ook visueel kunstmatige gebaren kunt maken, zoals op het moment supreme een video van een explosie laten zien.

Dat doet echter niets af aan het centrale punt: dat mensen kennelijk weten hoe ze zo’n combinatie van een zin en een gebaar interpreteren.