Door Henk Wolf

Het vraagwoord hoe komt in zowel het Nederlands als het Fries voor, maar er is een subtiel verschil, dat ik nog nooit beschreven heb gezien.

Eerst de overeenkomsten. In beide talen kom je zinnen tegen als de volgende:

• Hoe ben je zo dik geworden?
• Hoe bist sa grou wurden?

Daarin is hoe dubbelzinnig. Het kan vragen naar de oorzaak en is dan ongeveer synoniem aan waardoor. In dat geval is het antwoord op de vraag zoiets als ‘Ik heb te veel bier gedronken’. Hoe kan ook wat betekenen als ‘op welke manier’ en dan is het antwoord op de vraag iets in de trant van ‘Ik kreeg er elk jaar een kilootje bij’. In beide gevallen is hoe een bijwoord bij het hele gezegde ‘dik worden’.

Enigszins moeizaam is het als je hoe gebruikt voor het bevragen van alleen dik. Je vraagt dan:

• Hoe ben je dik? <beetje raar>

Op zo’n vraag zou een antwoord kunnen komen als ‘Peervormig’, maar dat blijft een beetje raar.

Hoe ben je zo jong?

Nou kom je in het Fries toch vaak hoe tegen in zinnen met als enige werkwoord een vorm van zijn. De letterlijke vertaling van de hierboven genoemde wat rare Nederlandse zin is in het Fries helemaal niet zo raar:

• Hoe bist sa grou? (‘Hoe ben je zo dik?’)

Nog een paar internetvoorbeelden van dit type zinnen:

• O Hear, hoe binne Jo sa fier? (‘O Heer, hoe bent U zo ver?’)
• Hoe binne jo sa treurich? (‘Hoe bent u zo treurig?’)
• Hoe bist sa let op in paed? (‘Hoe ben je zo laat op (een) pad?)

Die zinnen hebben geen tegenhangers in het moderne Nederlands – of die zijn op hun best erg zeldzaam. Ze hebben ook niet de betekenis die de bovengenoemde zin ‘Hoe ben je dik?’ heeft. Het woord hoe bevraagt niet de manier waarop het onderwerp datgene is wat onderstreept staat (zo dik, zo ver weg, zo treurig, zo laat op pad).

Je zou misschien kunnen denken dat het Fries dan het werkwoord geworden gewoon heeft weggelaten en dat je dat erbij moet denken. Alleen zou dat inhouden dat er sprake zou zijn van een verandering: in ‘Hoe ben je zo dik geworden?’ wordt stilletjes aangenomen dat de aangesprokene ooit een slank postuur had. Die stille aanname ontbreekt in ‘Hoe bist sa grou?’

Ook in de Bijbelse zin ‘O Hear, hoe binne Jo sa fier?” hoeft de Heer niet eerst dicht bij de spreker geweest te zijn. In een zin als de volgende is zo’n verandering zelfs uitgesloten:

• Hoe bist sa jong? (‘Hoe ben je zo jong?’)

Zo’n vraag kun je bijvoorbeeld stellen aan iemand die een functie heeft die meestal door veel oudere personen wordt bekleed. De aangesprokene zou kunnen antwoorden met: ‘Ik heb snel carriere gemaakt’ of ‘Ik heb het bedrijf van m’n jong overleden moeder geërfd’ of iets dergelijks.

Betekenis: miratieve modaliteit

Het Friese hoe in deze voor Nederlandstaligen gekke zinnen vraagt dan ook niet naar de manier waarop een proces is verlopen of naar de oorzaak ervan. Het is hoofdzakelijk een uiting van verbazing. Daarin kan een verzoek om verklaring liggen, maar dat hoeft niet eens. ‘Hoe bist sa let op in paed?’ vraagt niet naar een beweegreden, maar drukt verbazing uit: de aangesprokene doet iets wat gezien de ervaringen van de spreker gek is, namelijk laat op pad zijn. De vraag ‘Hoe bist sa grou?’ drukt verbazing uit over iemands omvang, bijvoorbeeld omdat die een zeer uitzonderlijk postuur heeft. ‘Hoe bist sa jong?’ drukt verbazing uit over een leeftijd die niet past bij het beeld dat de spreker heeft van personen in een functie.

Je kunt de betekenis van dit Friese hoe ongeveer weergeven met het Nederlandse hoezo, maar dat heeft een nogal informele en ook wat vijandige of verwijtende connotatie, die het Friese hoe in deze zinnen niet heeft. Je kunt de betekenis in het Nederlands ook ongeveer uitdrukken door het modale hulpwerkwoord kunnen toe te voegen:

• O Heer, hoe kunt U zo ver weg zijn?
• Hoe kun je zo dik zijn?
• Hoe kun je zo jong zijn?

Voor zover ik dat kan nagaan, ligt het Friese hoe wat in de buurt van het Afrikaanse hoekom, dat in vergelijkbare contexten voorkomt. Een paar internetvoorbeelden:

• Hoekom is julle so dom?
• Hoekom is jy so lui?
• Hoekom is jy op aarde?

De eerste en de tweede zin hebben een hoog retorisch karakter: de sprekers stellen geen echte vraag, maar kritiseren eigenschappen van de gesprekspartners. De derde stelt een metafysische vraag naar de zin van het bestaan. In alle drie de zinnen zit een element van echte dan wel voorgewende verbazing.

Constructies waarin het uitdrukken van verbazing is opgenomen, worden in de vakliteratuur miratief genoemd. Mirativiteit is een vorm van modaliteit – een vage term voor allerlei gevoelens die de spreker over de inhoud van de zin uitdrukt. Het Fries heeft dan ook in hoe een miratief vragend bijwoord. Ik heb geen idee of iemand dat al eerder heeft beschreven, ik kon er niets over vinden, maar een mens mist weleens wat. Wie er meer van weet, mag het zeggen.