Voornamendrift 63

Gerrit Bloothooft en David Onland

De meeste regionale voornamen vinden we in Fryslân. Voor zolang het duurt tenminste, want ze worden steeds minder gegeven, of worden landelijk populair. Hierboven staan de meest populaire op de kaart van Fryslân, geschaard onder de gemeente (indeling 2007) waar een naam in de 19^e eeuw – op basis van voorkomens in huwelijksakten na 1811 – het meest werd gegeven. De helft van alle huidige naamdragers is binnen een straal van 30 km rond een genoemde gemeente geboren. Zelfs binnen Fryslân zijn er duidelijke streekgebonden verschillen. Die gaan we hier verder, en met meer voornamen, in kaart brengen.

In totaal zijn er 279 voornamen in Fryslân die je met recht Fries kunt noemen omdat zowel hun oorsprong als hun huidige verspreiding in Fryslân ligt. Ze hebben ieder meer dan 30 naamdragers en minstens de helft daarvan is binnen 30 km van een centrumgemeente in Fryslân geboren. In totaal dragen tegenwoordig 109.000 Friezen zo’n naam. Uitgesplitst naar geslacht zijn het 147 vrouwennamen met 70.000 dragers en 132 mannennamen met 39.000 dragers.

Om de geografische verspreiding van een voornaam in kaart te brengen kan per gemeente het percentage naamdragers (ten opzichte van het totaal aantal personen dat in een gemeente is geboren) worden weergegeven. Dat kan iedereen doen in de voornamenbank. Maar het is duidelijker als alle voornamen met dezelfde centrumgemeente worden samengenomen op de kaart. Een beperking van zo’n weergave is wel dat stedelijke gemeenten altijd een wat lager percentage scoren omdat de variatie in voornamen daar meestal groter is, mede door toestroom van inwoners van buiten de provincie. Dat geldt in Fryslân voor Leeuwarden, Harlingen, Bolsward, Sneek, Heerenveen, Drachten (in Smallingerland) en Dokkum (in Dongeradeel).

Er zijn 20 gemeenten (van de 32 in 2007) die in de 19^e eeuw het centrum waren van de naamgeving voor één of meer voornamen, waarvoor we, per geslacht, de gezamenlijke verspreiding in kaart kunnen brengen. Als voorbeeld staat in figuur 1 het resultaat voor 8 regionale vrouwennamen met hun 19^e-eeuwse centrum in Opsterland. We zien dat ook nu nog het hoogste percentage geboorten met een van deze namen in Opsterland wordt gevonden, met een geleidelijke afname als de afstand tot Opsterland toeneemt. Streekgebonden voornamen trekken zich weinig van provinciegrenzen aan, maar volgen een cultuur- of taalgrens. Friese regionale namen treffen we daarom ook relatief veel in het westen van de provincie Groningen aan. Maar ook verder weg is er – door migratie en contact – weliswaar een lagere, maar duidelijke aanwezigheid in Drenthe en Overijssel, en aan de andere zijde van het IJsselmeer/Zuiderzee in Wieringen, de Wieringermeer en rond Enkhuizen. Daarbuiten komen de namen maar zelden voor en dat verspreidingspatroon zullen we steeds zien. In stedelijke gemeenten is het percentage regionale namen bovendien doorgaans lager dan in het landelijke gebied. Dat zien we in de kaart voor Opsterland door de lichtere kleuring voor Smallingerland (door de invloed van Drachten) ten noorden, en voor Sneek en Bolsward in het westen.

Het aantal van 20 (gemeenten) x 2 (geslachten) = 40 kaarten is nog steeds groot, maar we kunnen dat aantal zonder al te veel verlies aan informatie verder vereenvoudigen door de centrumgemeenten in het zuidwesten, noordwesten, noordoosten en oosten van Fryslân samen te nemen, met daarnaast Leeuwarden en de zuidoostelijke Stellingwerven. Dat levert 6 (regio’s) x 2 (geslachten) = 12 kaarten die we hieronder bespreken.

Een aantal van oorsprong Friese namen bereikte een grotere verspreiding waarbij de helft van de naamdragers op meer dan 50 km van het 19^e-eeuwse centrum geboren is. Van een aantal namen kan zelfs gezegd worden dat ze landelijk populair zijn geworden omdat het centrum van de naamgevingen inmiddels buiten Fryslân ligt, vooral in Amsterdam. Ze staan in tabel 1 in volgorde van populariteit. Dat Hans, die van oorsprong niet Fries is, de lijst bij de mannen aanvoert komt om Hans in de 19^e eeuw regionaal rond Heerenveen werd gegeven en nauwelijks elders in het land, terwijl later Hans als vorm (en roepnaam) van Johannes tussen 1930 en 1970 landelijk zeer populair is geworden. Voor de topnaam Femke (vrouwelijke vorm van Femme) was Opsterland en omgeving oorspronkelijk de basis, en voor topnaam Jelle Franekeradeel en omgeving. Opvallend is dat op Aukje na al deze vrouwennamen op de verkleinvorm -ke eindigen en bij de mannen veelal op -e. Het zijn beide indicatief Fries-Groningse kenmerken gezien de verspreiding ervan over Nederland (figuur 2).

Als we alle voornamen verzamelen die in de 19^e eeuw (1790-1900) regionaal waren in Fryslân en ook tegenwoordig meer dan 30 naamdragers hebben (ongeacht de geboorteplaats), dan komen we op 202 mannennamen met 159.000 naamdragers en 174 vrouwennamen met 128.000 naamdragers. Dat zijn samen 287.000 naamdragers. Ter vergelijking: Fryslân heeft nu 648.000 inwoners.

Het is moeilijk om te verklaren waarom bepaalde voornamen populair zijn in een streek. De voorkeur kan in een ver verleden ontstaan zijn en begrip daarvan vraagt genealogisch onderzoek. Omdat de bevolking heel vaak in dezelfde streek huwde en bleef wonen, waarbij voornamen van generatie op generatie werden doorgegeven, konden oude voorkeuren lang behouden blijven. En hoewel in de 20^e eeuw de migratie toenam zijn die voorkeuren nog steeds in de voornamen terug te vinden. Maar vooral bij de oudere bevolking. We brachten de neergang in de populariteit van Friese namen eerder in het tijdschrift Fryslân (2019, 25-3) in kaart (figuur 3) door het aandeel Friese namen te vergelijken tussen geboorten vòòr 1950 en ná 2000. Het hoogste aandeel Friese namen vinden we in een band in het midden van de provincie, wat Miedema (Naamkunde, 1982) op de gedachte bracht dat de kerstening van Friesland in de vroege Middeleeuwen vanuit het noorden en zuiden moet hebben plaatsgevonden, met geleidelijke en gedeeltelijke verdringing van de oude voornamen van Germaanse oorsprong.  Waar voor 1950 nog in grote delen van Fryslân meer dan 50% van de geborenen een Friese naam kreeg, is dat na 2000 gehalveerd. Dat kan zorgen oproepen over de toekomstbestendigheid van de Friese taal en cultuur.

Verspreidingskaarten per regio

Hieronder geven we de huidige verspreidingskaarten van groepen voornamen per regio in Fryslân. De verspreiding is procentueel per gemeente (in kleurgradaties, zie figuur 1) en gebaseerd op het aantal huidige naamdragers. Alle centrumgemeenten en de bijbehorende voornamen worden genoemd. Voor die namen geldt dat meer dan de helft van de naamdragers binnen 30 km van de centrumgemeenten geboren is. Ook noemen we de voornamen uit dit gebied met een ruimere regionale verspreiding. Hiervoor is de helft van de naamdragers binnen 50 km van de centrumgemeente geboren. Voor heel Fryslân zijn dat nog eens 38 vrouwennamen met 16.000 naamdragers en 42 mannennamen met 22.000 naamdragers die zeker als Fries bestempeld kunnen worden

Het zuidwesten en zuiden van Fryslân

Boarnsterhim: Fettje, Hantje, Lolkje, Mintje, Ruurdtje, Bolsward: geen, Gaasterlân-Sleat: Gettje, Johanneske, Piertje, Lemsterland: geen, Littenseradiel: Doutsen, Folkertje, Pierkje,  Nijefurd: Douwtje, Sneek: Elbrich, Hylkje, Truntsje, Skarsterlân: geen, Wûnseradiel: Doutzen, Hinke, Sijbrigje, Wymbritseradiel: Beitske, Botje, Corneliske, Durkje, Gerbrig, Hotske, Okje, Reinskje, Sjoerdje, Uilkje. Grotere regionale verspreiding rond deze gemeenten hebben Afke, Attje, Baukjen, Doedtje, Fokeltje, Gatske, Hittje, Idske, Oeke, Rinkje.

Voornamen die in de 19e eeuw regionaal waren kunnen in de 20^e eeuw breder populair zijn geworden. Dat zien we voor voornamen van vrouwen uit de Zuidwest-hoek die het nu ook relatief goed doen in noordoost Fryslân.

Boarnsterhim: Hotze, Sipke, Sjouke, Uiltje, Wigle, Bolsward: Lolle, Gaasterlân-Sleat: geen, Lemsterland: geen, Littenseradiel: Anske, IJde, Nijefurd: Rimmer, Sible, Tjalke, Tjitte, Skarsterlân: geen, Sneek: Wijbren, Wûnseradiel: Broer, Doekle, Feite, Gatze, Hille, Jetze, Oepke, Rintje, Rommert, Ulbe, Wymbritseradiel: Haring, Herre, Hette, Huite, Jaring, Jentje, Meinte, Murk, Pier. Grotere regionale verspreiding rond deze gemeenten hebben Atte, Atze, Bauke, Lolke, Obe, Ruurd, Sibbele, Sjerp, Sjirk, Sybolt, Taede, Tiede, Wiebren, Ynte.

De populariteit van mannennamen uit de Zuidwest-hoek neemt fraai in cirkels steeds verder af.

Het noordwesten van Fryslân

Franekeradeel: Akke, Baukje, Bottje, Dieuwke, Feikje, Geiske, Hitje, Houkje, Japke, Jeltje, Klaske, Lieuwkje, Liskje, Luutske, Rigtje, Saakje, Sipkje, Sjieuwke, Sybrigje, Tietje, Wypkje, Ynskje, Harlingen: geen, Het Bildt: Doutje, Lijsbert, Sieuwke, Tjerkje,  Menameradiel: Taetske. Grotere regionale verspreiding rond deze gemeenten hebben Andrieske, Tjaltje, Wikje.

Eigenlijk vormen maar drie gemeenten (Harlingen niet) de 19e eeuwse basis van een flink aantal namen en naamdragers, met hedendaagse uitbreiding in het noorden en westen en geleidelijk verder landinwaarts.

Franekeradeel: Ale, Ane, Rients, Schelte, Taekele, Tiete, Watze, Wiltje, Harlingen: geen, Het Bildt: Jarig, Waling,  Menameradiel: Minne. Grotere regionale verspreiding rond deze gemeenten hebben Age,  Gerlof, Heerke, Tjalling, Tjepke.

Deze mannennamen hebben nog steeds een duidelijk zwaartepunt in het noordwesten, met overigens aanzienlijk minder namen en naamdragers dan bij de vrouwen.

De Friese wadden eilanden

De Friese wadden eilanden halen de status van centrumgemeente niet omdat er relatief veel kinderen op de wal worden geboren, terwijl de afstand tot het vaste land al direct groter dan 30 km is. Niettemin waren Iemke (m) en Neeke (v) in de 19^e eeuw specifiek Terschellings, terwijl Iemke er daar nog steeds uitspringt (en buiten het eiland ook als vrouwennaam gebruikt wordt). Verder doen de eilanden gewoon mee met de Friese voornamen, met een kleine voorkeur voor de voornamen die het in noordwest Fryslân goed doen.

Leeuwarden

Leeuwarden: Amarens, Amarins, Berber, Fardau, Fetje, Foekje, Gerbrich, Hedwich, Hiltje, IJbeltje, IJke, IJmkje, IJtje, IJttje, Janke, Jellie, Jildau, Jildou, Klaaske, Korneliske, Marrit, Reino, Richtje, Rikst, Rixt, Roelofke, Romkje, Siebrigje, Sieta, Sijtske, Teatske, Tetje, Wijpkje, Wijtske, Ylse. Grotere regionale verspreiding rond Leeuwarden hebben Froukje, Getje, Willemke, Wopkje.

De huidige verspreiding van deze vrouwennamen toont goed de zuidelijke provinciegrens en in het oosten de aanwezigheid in de provincie Groningen. In de 19^e eeuw kwamen Marrit, Rixt, Fardau, Amarins, Jildau, Ylse, Jellie, Amarens, Sieta en Hedwich niet tot nauwelijks voor, maar ze zijn nu populair in Fryslân. Het zijn nieuwe Friese vrouwennamen, geïnitieerd vanuit de provinciehoofdstad. Nieuwe Friese mannennamen zijn er vooralsnog niet.

Leeuwarden: Bartele, Doede, Durk, Gosse, Haaije, Hijlke, IJnze, IJpe, Jildert, Jille, Piter, Redmer, Sido, Sierk, Sijbe, Sijbren, Sijtse, Sijtze, Sikke, Tjitse, Wijbe, Wijtse, Wijtze.

De verspreiding van de mannennamen verloopt van noordwest naar zuidoost en laat zich goed vergelijken met die van de voornamen uit het noordwesten.

Het noordoosten van Fryslân

Achtkarspelen: Bintje, Freerkje, Geeltje, Gerkje, IJnskje, Teetske, Wipke, Dantumadiel: Folkje, Gertje, Sjoukje, Teetske, Tjetje, Tjimkje, Ymkje, Dongeradeel: Dieuke, Doetje, Eelkje, Gaatske,  Rienkje, Saapke, Tjitske, Yttje, Kollumerland en Nieuwkruisland: geen, Leeuwarderadeel: Ruurdje, Tytjerksteradiel: Atje, Fokje, Gelske,  Sjoerdtje, Tjettje, Tjipkje. Grotere regionale verspreiding rond deze gemeenten hebben Jinke, Henke, Menke, Hylkje, Wijke, Ybeltje.

De Noordoost-hoek tekent zich duidelijk af (met Dongeradeel, door het stedelijke Dokkum, iets minder, net zoals de andere stedelijke gemeenten in de provincie) met toch ook een brede verspreiding in het hele Friese taalgebied.

Achtkarspelen: Aan, Bareld, Gaatze, Halbe, Liekele, Minze, Oeds, Riekele, Rindert, Rudmer, Dantumadiel: Jilt, Mient, Yde, Dongeradeel: Hoite, Joeke, Rienk, Sape, Sieds, Tjipke, Tjisse,  Kollumerland en Nieuwkruisland: geen, Leeuwarderadeel: Gaele, Oege, Tjitze, Ytzen, Tytjerksteradiel: Foppe, Gerk, Hedzer, Hinne, Jochum, Keimpe, Piebe, Ritske, Romke, Sije, Wierd. Grotere regionale verspreiding rond deze gemeenten hebben Bokke, Doeke, Eelke, Gjalt, Jitze, Lieuwe, Louw, Tabe, Wopke, Wybren.

Ook de mannennamen, minder in getal dan de vrouwennamen, tekenen zich duidelijk af, met nog nieuwe zwaartepunten in Opsterland, Meneradiel en Litterensadiel.

Het oosten van Fryslân

Opsterland: Bontje, Fimke, Froukjen, Gaitske, Gooitske, Lutske, Martzen, Sjoukjen, Smallingerland: Detje, Fintje, Grytsje, Iebeltje, Iemkje, Jantsje, Taapke, Trienke, Wietske,  Heerenveen: Hielkje, Imkje, Lamkje, Loltje, Popkje. Grotere regionale verspreiding rond deze gemeenten hebben Aukjen, Geeske, Wimke.

In de drie centrumgemeenten zijn Drachten (in Smallingerland) en Heerenveen stedelijk en dat geeft daar een lager percentage.

Opsterland: Aize, Binne, Eeuwe, Feitze, Gauke, Gooitzen, Jeen, Jelke, Jogchum, Libbe, Linze, Luitzen, Oebele, Oene, Smallingerland: Alle, Ate, Mindert, Sieberen, Siete, Wieberen, Wietze, Heerenveen: Abele, Beene, Imke, Jeep, Uilke. Grotere regionale verspreiding rond deze gemeenten hebben Brugt, Hommer, Kerst, Reitze, Rinze, Sake, Sierd, Sietze, Tjibbe, Wieger.

De mannennamen, ongeveer gelijk in getal als de vrouwennamen, vertonen hetzelfde aaneengesloten beeld.

West- en Ooststellingwerf

Weststellingwerf: Andriesje, Vroukje, Wiebigje. Ooststellingwerf: geen. Er zijn geen regionale mannennamen in de Stellingwerven gevonden.

Omdat de Stellingwerven ten zuiden van de Friese taalgrens liggen tonen we ze hier apart. Alleen drie vrouwennamen met suffix -(ig)je classificeren zich hier als regionaal.

• Alle kaarten in deze bijdrage kunnen gereproduceerd worden in de voornamenbank via de optie ‘geavanceerd’ zoeken. In het zoekveld moeten dan de gezochte namen als een reguliere expressie worden ingevuld. Dat kan bijvoorbeeld als volgt: ^(Bontje|Fimke|Froukjen|Gaitske|Gooitske|Lutske|Martzen|Sjoukjen)$. Dat levert deze kaart. ^ betekent begin, $ betekent einde, en (naam1|naam2|naam3) betekent dat of naam1 of naam2 of naam3 gevonden moet worden. De gezamenlijke populariteit en verspreiding van de namen wordt vervolgens gegeven.