Door Henk Wolf
De Nederlandse gebiedende wijs is, net als de aantonende wijs, een categorie van werkwoordvormen met een eigen vorm en functie. Net als regelmatige vormen van de aantonende wijs, worden ze op basis van een eigen gebiedendewijsstam gevormd. Anders dan vormen van de aantonende wijs staan ze altijd helemaal vooraan in de zin. De meest typerende gebruikswijze ervan is in zinnen die worden gebruikt om de hoorder(s) of lezer(s) ergens toe te bewegen.
De Algemene Nederlandse Spraakkunst schrijft dat het Nederlands twee gebiedendewijsvormen heeft: een enkelvoudige, die uit de gebiedendewijsstam bestaat, en een meervoudige, met -t achter die stam. Voorbeeldjes zijn:
- Loop nou toch door!
- Neemt u in acht!
Die laatste is eerder heel formeel dan exclusief meervoudig, maar alla. Aparter is dat de ANS in de gepresenteerde gebiedendewijsparadigma’s geen gewag maakt van de veel gebruikelijkere en duidelijk meervoudige gebiedende wijzen als:
- Wezen jullie toch eens stil!
Taalportaal, die andere grote internetgrammatica van het Nederlands, noemt dit soort meervoudige gebiedende wijzen wel, maar zegt erbij dat het wat gekke gevallen zijn, omdat ze nooit een echt bevel uitdrukken, maar alleen worden gebruikt voor minder dringende taalhandelingen, zoals adviezen en waarschuwingen. Je kunt dat ook zien doordat ze altijd worden begeleid door modale woordjes zoals toch eens, die de scherpe, bevelende kantjes van zo’n gebiedendewijszin af halen.
Is een echt bevel met zo’n meervoudsgebiedendewijs uitgesloten? Niet honderd procent. De onderstaande zin lijkt me prima als echt bevel te interpreteren:
- Gaan jullie allemaal weg!
Met een jij-vorm, een u-vorm en een jullie-vorm hebben we zo al een aardig paradigma. Kunnen we dat nog verder aanvullen? Ik denk dat we – in elk geval marginaal – ook nog een derde persoon enkelvoud in het Nederlands hebben. Een paar internetvoorbeelden:
- Kom iedereen maar met je input!
- Wees iedereen maar mega trots op onze club!
- Laat Thierry gewoon zijn overwinningsspeech doen en ga iedereen zich volwassen gedragen i.p.v. een politicus op zijn woorden pakken!
Natuurlijk is er in die zinnen sprake van een perspectiefwisseling, waarbij de toegesprokenen (tweede personen) indirect worden aangesproken (door de keuze van een derdepersoonsonderwerp), en in het eerste geval schemert dat tweedepersonige nog wat door in het bezittelijke voornaamwoord je, maar in het tweede voorbeeld is er naar de vorm van de zin al niets tweedepersonigs meer over – iedereen is een voornaamwoord dat derdepersoonsvormen bij zich krijgt. In de derde zin is zich nog eens een extra bewijs voor het derdepersoonskarakter van het onderwerp.
Derde persoon dus. Tweede hadden we natuurlijk al genoemd. Is er ook nog een eerste persoon te vinden? Het was even zoeken, maar op internet vond ik uiteindelijk het volgende dialoogje:
- – Robert, ga je schamen!
– Ga me schamen? Voor wat? […]
In de antwoordbeurt van dat dialoogje wordt volgens mij het gebiedende ga uit de eerste beurt herhaald, maar dan uit het perspectief van de spreker, waarbij de eerstepersoonsvorm me bij het verplicht wederkerige hoofdwerkwoord zich schamen laat zien dat er sprake is van een eerste persoon.
In het meervoud komt die eerstepersoonse gebiedende wijs ook voor. In Vlaamse kranten is een paar keer de volgende oproep te vinden:
- Wezen we ons zelf!
Niet alleen de grote grammatica’s slaan deze vormen over. Dat geldt ook voor didactische websites, zoals de mooie site van de Taalprof en die van Onze Taal. Op basis van hun relatieve zeldzaamheid in het taalgebruik is dat waarschijnlijk best te rechtvaardigen, maar voor het inzicht dat de gebiedende wijs meer is dan een los woordje, dat ze net als de aantonende wijs naar de vorm en de functie deel uitmaakt van een systeem, zou het niet zo verkeerd zijn om deze wijs dezelfde paradigmatische beschrijving te gunnen als de aantonende.
Komt dat ‘iedereen’ in de gegeven voorbeeldzinnen in werkelijkheid voor? Daar zou voor mij alleen maar ‘allemaal’ kunnen staan, ‘iedereen’ zou ik ongrammaticaal noemen. Misschien is het iets regionaals. Komt dan “jullie zijn iedereen uitgenodigd” ook voor? Want de voorbeeldzinnen met ‘iedereen’ komen op mij net zo ongewoon (of dus ongrammaticaal) over als deze laatste voorbeeldzin.
Of het vervangen van ‘iedereen’ door ‘allemaal’ een inhoudelijke verandering van het betoogde betekent overzie ik nog niet, misschien niet.
Die drie ‘iedereen’-zinnen geen voor de gelegenheid geconstrueerde voorbeelden, ze komen allemaal van internet, dus: ja, ze komen in werkelijkheid voor.
Dit woordje ‘allemaal’ (er is ook nog een ander) is een zogenaamde ‘zwevende kwantificeerder’. Die zijn zelf nooit onderwerp van een zin, maar verstrekken extra informatie over een woord of woordgroep elders in de zin. Het is in elk geval bij alle meervoudspersonen te gebruiken: ‘wij/jullie/zij/de buren gaan allemaal naar op de fiets’, en voor een deel van de Nederlandstaligen ook bij enkelvoudsvormen. Een internetvoorbeeld van dat laatste gebruik is ‘onze klas kan het bijna allemaal wel heel goed vinden met elkaar’.
Aan een zin als ‘Kom allemaal!’ kun je daardoor niet zien wat persoon en getal van het werkwoord zijn – het onderwerp wordt niet gemoemd. Aan ‘Kom iedereen!’ kan dat wel, want ‘iedereen’ is een voornaamwoord van de derde persoon enkelvoud.
Gebiedende wijs in de eerste en de derde persoon? Daar is volgens mij geen sprake van, ook niet in gevallen als: ‘Laat ik zeggen…’ en ‘Laat hij het maar oplossen’. Ik geef hier de voorkeur aan het begrip ‘wensende wijs’, waarin de eerste en de derde persoon wel bestaat. De zinnen met ‘iedereen’ als onderwerp in de gebiedende wijs zijn ook naar mijn gevoel nog altijd ongrammaticaal. ‘Iedereen’ is hier duidelijk equivalent met ‘allemaal’, waardoor het in plaats van een voornaamwoord een bijwoord is geworden.
Dat laatste betwijfel ik, Jan. ‘Iedereen’ neemt in het derde voorbeeld duidelijk z’n eigen wederkerend voornaamwoord ‘zich’ mee. Verder kun je bij ‘allemaal’ het onderwerp aanvullen, dat kan bij ‘iedereen niet’: ‘Kom *je/*jullie iedereen maar met je input!’
Wat mij betreft kun je op basis van semantiek of pragmatiek de wensende van de gebiedende wijs onderscheiden, maar zijn ze in het moderne Nederlands morfosyntactisch ook van elkaar te onderscheiden?
Wat een interessante observaties!
Er is hier geloof ik nog veel meer over te zeggen. Hierbij, voor wat ze waard zijn, wat bijdragen van mij.
‘Ga weg’ is natuurlijk een gebiedende wijs. Maar ‘gaat weg’ is geen gebruikelijk Nederlands meer. ‘Gaat u weg’ wel, en ik heb de indruk dat ‘gaan jullie weg’ naar analogie daarvan is gevormd. ‘Ga iedereen weg’ vind ik ongeloofwaardig. Als mensen dat zeggen is het een onhandigheid. ‘Ga weg, iedereen’ is geloofwaardiger, maar daar is iedereen denk ik wat Henk Wolf een zwevende kwantificeerder noemde. De vormen met de eerste persoon kan ik niet in mijn taalplaatje passen. Daar horen voor mijn gevoel vormen te staan met laten.