Top 40 van de Gouden Eeuw

Door Margot Kalse en Olga van Marion

Om opnames en uitgave van de Top 40 mogelijk te maken, zijn wij een crowdfundingsactie gestart: steunleiden.nl/project/top-40-van-de-gouden-eeuw .
Doneer nu en ontvang de cd en/of het liedboek als beloning!

Nederlanders zingen heel veel, niet alleen in kerken en koren, maar ook op feestjes, bij bruiloften en onder de douche. Dat doen ze al eeuwen. Wie verliefd of verlaten is zingt een popliedje, wie in nood is het Wilhelmus of een psalm, en wie een kind in slaap sust een wiegenlied. Een gouden tijd voor het Nederlandse lied is de periode van de late zestiende en de zeventiende eeuw, wanneer al die liedjes verzameld in liedbundeltjes op de markt komen, geschikt voor jong en oud. Muzieknotatie is niet nodig, want de boekjes bevatten contrafacten: teksten van liedjes met aanduiding van de bekende melodie waarop ze gezongen kunnen worden.
Voor de Top 40 van de Gouden Eeuw hebben we de veertig populairste melodieën uit de Nederlandse Liederenbank geselecteerd, die destijds in het Nederlandse taalgebied het meest gebruikt zijn. Bij deze melodieën hebben we mooie, ontroerende en verrassende liedteksten uit die tijd gezocht om Nederlandstaligen van nu in staat te stellen kennis te maken met de rijkdom van dit cultureel erfgoed. Iedereen kan nu met behulp van de muzieknotatie of de midi-files de liedjes leren zingen. Van tijd tot tijd zullen we een exemplaar uit de Top 40 publiceren, tot we bij de allerpopulairste melodie op nummer 1 zijn.

Fortuin helaas

In de Nederlandse Liederenbank vinden we maar liefst 275 liederen die op deze mooie, rustige melodie zijn geschreven. In diverse luitbewerkingen wordt de melodie omspeeld, bijvoorbeeld in het handschrift Thysius (‘Almande Fortuijne helas porquoij’) en in Emanuel Adriaenssens Pratum musicum (‘Almande fortune helas’). Enkele versieringen daaruit vinden we terug in onze bron, Het prieel der gheestelicker melodiie (1620) van de pater Jezuïet Jan de Tollenaere ofwel Tollenarius (1582-1643). Het prieel is de belangrijkste rooms-katholieke liederenbundel in de Zuidelijke Nederlanden. Hierin zijn talloze teksten van oude ‘vlaemsche liedekens’ vervangen door nieuwe, geestelijke liedjes, zoals in het geval van ‘Fortune helas pourquoy’, dat een loflied op Maria is geworden. Wij draaien het contra-reformatorische proces hier terug, door op de door Tollenarius bewaarde melodie weer de oorspronkelijke, ‘ongestichtelijce’ tekst te zetten.

Een nieu liedeken Op de wijse: alsoot begint

3. Aensiet, schoon lief expaert,
Mijn lijden en groot ghequel,
Dus toont der Vrouwen aert
En weest mijn niet rebel.
Want ick nu anders gheen
Reyn roosken excellent
Dan u int herte meen,
Eerlijck en pertinent.

4. Die eet, drinkt noch en rust
Om u, reyn Maechdelijn soet,
Zijn lijden, liefken, blust,
Troost hem al metter spoet.
Laet hem sijn u dienaer,
Reyn roosken delicaet,
Accoort met u lief eenpaer,
Troost hem eer’t valt te laet.

5. Rustich, lief van ghemoet
Zyt ghy, certeyn tis waer!
U woordekens zeer soet
Zy clincken als een snaer.
Ghy zijt zeer fraey van ghanck,
Lief, u corale mont
En u welluydende sanck
Heeft mijn jong hert duerwont.

6. Ick sorch, schoon liefste greyn,
Dat ick doe verloren pijn.
Ghy zijt mijn lief alleyn,
Troost mijn, eer ick verdwijn,
Al door u soet aenschijn.
Het is in uwer macht,L
aet mijn u dienaer zijn
Eer mijn die dood versmacht.

7. Och waert ghy toch eens vroet,
Want ick om u, Liefden jent,
Groot pijne lijden moet
In desen tijt present.
Ghy staet int hert gheprent,
Neemt mijn in u behoet,
Mijn liefden is God bekent,
Op u rust zin en moet.

8. Adieu, reyn maechdelyn saet,
Adieu Princesse fier,
Ick sterf dezolaet
In sware dangier,
dat door u felle bestier.
Lief, door u soete praet
Blust in mijn Venus-vier
En comt mijn, lief, te baet.

tot alder stont	voortdurend
Venus strale	een liefdespijl
zy	nl. die liefde
greyn	parel
expaert	talentvol
toont	vertoon
meen	wil
Accoort met u lief eenpaer	Kom met uw lief samen
sorch	ben bang
verloren pijn	vergeefse moeite
vroet	vriendelijk
Liefden jent	mooie geliefde
Op u rust zin en moet	op u is mijn zin en hartstocht gericht
maechdelyn saet	aantrekkelijke vrouw
dezolaet	ontroostbaar
dangier	leed
u felle bestier	uw meedogenloze houding
te baet	te hulp

Tekst uit: Een Aemstelredams amoureus lietboeck nu nieus uut-gegaen waer in begrepen zijn alderhande liedekens die in geen ander lietboecken en staen, meest almet zijn voys oft wijse daer bi gestelt om alle droefheyt melancolie te verdrijven (Amsterdam: Harmen Jansz Muller, 1589), p. 54-56. http://www.dbnl.org/tekst/_aem001aems01_01/_aem001aems01_01_scans.pdf (pdf p. 53)
Melodie uit: Joannes Tollenarius, Het prieel der gheestelicker melodiie, inhoudende veel schoone leysenen ende geestelijke liedekens van diveersche devote materien, ende op de principale hoochtijden des jaers dienende etc. Van nieuws over-sien vermeerdert ende verbetert in veel plaetsen (Antwerpen: Hieronymus Verdussen, 1620), p.13.https://books.google.nl/books?id=sDcUAAAAQAAJ (pdf p. 40)