Door Marc van Oostendorp

Gisteren werd dankzij een tweet toch nog een leuke dag. De tweet kwam van de literair journalist Kenneth van Zijl. Die had net een boek gelezen en, stijlgevoelig als hij is, draaide zijn literaire oordeel om als een blad van een boom toen hij één verkeerd geplaatst woord las:

Lees ik een geweldige roman, maar na deze zin heb ik gegeten en gedronken. Hoe kan een auteur een zin zonder s-en eindigen met ‘siste ze’ @fonolog pic.twitter.com/GsqFLmdXPT

— k van zijl (@kavezet) March 4, 2021

(Ik heb niet kunnen achterhalen welke ‘geweldige roman’ dit was.) De vraag doet zich echter voor: hoezo kun je zinnen zonder s-en eigenijk niet sissen?

Ik denk dat Willem Frederik Hermans de auteur is van dit idee. In een beroemd interview met Max Pam meldde hij:

Gerrit Krol schreef onlangs in een stukje de zin: ‘Houd je mond, siste hij’. Begrijpt u, dat kan niet. Hoe is het mogelijk een zin sissend uit te spreken, waarin geen enkele ‘s’ voorkomt? Dat is het lagere niveau van de schrijfkunst. Maar heus, in dat soort kleinigheden zit het ‘m.

Het stukje van Gerrit Krol kan ik óók al niet vinden, daar gaat iedere aanspraak op eruditie, maar op Google laat zien dat ook andere auteurs de zin Houd je mond hebben laten sissen.

Vernauwing

Kan dat wel? We kunnen nu twee kanten op gaan. De eerste weg is zeggen: als een groot schrijver zoals Willem Frederik Hermans het zegt, is het dus geen goede stijl, want wie zou durven beweren dat hij een beter stijlgevoel heeft dan de grote schrijver. Het probleem is alleen dat men toch ook niet kan zeggen dat Gerrit Krol geen gevoel voor stijl had. Dus kiezen we voor de tweede mogelijkheid en onderzoeken de vraag of Hermans eigenlijk wel gelijk had.

Van Dale geeft hem dat gelijk in ieder geval niet. De eerste betekenis die het woordenboek geeft:

van flui­ten, stem­men, slan­gen e.d. een scherp ge­luid voort­bren­gen door lucht of damp met kracht uit een nau­we ope­ning te doen stro­men

En de tweede:

me­to­ny­misch met sis­sen­de stem uit­bren­gen

(Er zijn nog allerlei andere betekenissen, zoals voor het sissen van kogels en het sissen van spek, maar die laat ik terzijde.) Dat je alleen met s-klanken zou kunnen sissen wordt nergens gezegd. Er zijn in het Nederlands nog wel meer klanken die je maakt ‘door lucht met kracht uit een nauwe opening te doen stromen’: de zogeheten wrijfklanken f, v, z, g en ch. In alle gevallen maak je een vernauwing in je mond waardoor de lucht gaat wervelen. De s geeft misschien de helderste sisklank (en wordt soms ook letterlijk sisklank genoemd – daar komt het misverstand misschien vandaan), maar het is zeker niet de enige.

Coen Peppelenbos – die bekende ook als redacteur passages te schrappen waarin s-loze zinnen gesist worden – wees op Twitter op de definitie van het negentiende-eeuwse woordenboek van Calisch en Calisch als bewijs:

Sissen, ow. gel. (ik siste, heb gesist), een fijn eenigermate scherp geluid als tusschen de tanden voortbrengen; de slang sist (schuifelt). *-, mijn oor sist (suist); het vocht siste (knetterde) op de heete plaat. *…SER, m. (-s), die sist; voorwerp dat een sissend geluid geeft; (vuurw.) voetzoeker; kleine erwt; (fig.) wisjewasje, nietigheid; het zal wel met een – afloopen. *…SING, v. gesis, het sissen.

Maar de s-klank maak je niet tussen je tanden (maar met je tong vlak bij het verhemelte achter je tanden), dus de beschreven klank lijkt meer op fluiten.

Slangen

Ik snap natuurlijk wel datje sissen als een onomatopee kunt zien, maar wie zegt dat je daarbij die s-klanken letterlijk moet nemen? Veel praatwoorden hebben iets onomatopeeësks, en je zegt toch ook niet dat je niet kunt mompelen zonder m-klank of niet schreeuwen zonder schr?

Daar komt nog bij dat andere klanken ook kunnen sissen: als je in je keel de vernauwing maakt, krijg je een soort geluid alsof je wil schreeuwen, maar dat niet kan. ‘Schreeuwend fluisteren’ noemde mijn collega Suzan Verberne dat gisteren op Twitter. In die zin kun je iedere zin sissen, ook bijvoorbeeld houd je mond.

Opvallend aan de discussie vond ik ook nog dat verschillende mensen melden dat sissen ‘praten als een slang’ betekent, terwijl het een onopgehelderde theologische vraag is hoe slangen eigenlijk praten. Het lijkt mij in ieder geval onlogisch om te denken dat slangen s-klanken maken: het fluiten van Calisch en Calisch komt meer in de buurt.

Update 8:24. De Twitteraarster Touaregtweet vond de roman die Kenneth van Zijl zo mooi vond voor hij las dat iemand siste: Het smartlappenkwartier van Philip Snijder. Hier is de pagina waar Van Zijl gegeten en gedronken had.