Achter het achtervoegsel (8)

Op dit moment hebben we bijna 550 ette-woorden in ons corpus, maar daaronder bevinden zich flink wat homoniemen. Zo kan een balconnette zowel een bh als een balkonbarbecue zijn. Deze maand besteden we aandacht aan de woorden waarmee vrouwelijke avonturiers aangeduid worden uit de hoogtijdagen van dit suffix, de vroege jaren ‘60.

Kosmonette

Bij het doornemen van onze gestaag groeiende verzameling van woorden met het suffix –ette, vond ik bij het woord kosmonette als verwijzing een gedicht en dat had ik niet als belangrijkste vindplaats verwacht. Op 7 november 2008 plaatste Aubrey van Amstel het gedicht HET op de website www.gedichten.nl. Al meteen in de eerste regel van deze vijfvoudige limerick over het derde geslacht, zien we de kosmonette:

Het

Ze is kosmonette. Margreet
is geland op een vreemde planeet
en ze zoekt er gedreven
naar tekens van leven.
Algauw komt ze iets aan de weet.

Ja, daarop zijn d’r zinnen gezet.
Ze ziet wezens als mensen, maar met
– wat je niet zou verwachten –
een drietal geslachten:
een ‘hij’ en een ‘zij’ en een ‘het’!

’t Is zo, dat een huw’lijks gezinde
twee partners moet trachten te vinden.
Een huw’lijk: daarbij
hoort een ‘hij’ en een ‘zij’
en een ‘het’ om het stel te verbinden.

’t Is de ‘hij’, die z’n nazaten geeft
aan de ‘zijpartner’, waar-ie mee leeft.
De bevruchting van haar
is niet rechtstreeks dan, maar
via ‘het’, dat de zaadleiding heeft.

Ze heeft veel gegevens vergaard
en ze is nu terug op de aard,
maar ze heeft het vrij zwaar
met de naamgeving, daar
ze ’n onzijdige telg heeft gebaard.

https://www.gedichten.nl/nedermap/netgedichten/netgedicht/145302.html

Dit is natuurlijk niet de eerste keer dat deze term gebruikt wordt. De eerste en uiteindelijk enige échte kosmonette is niet Margreet, maar Valentina Teresjkova. Op 16 juni 1963 werd zij als eerste vrouwelijke ruimtereiziger gelanceerd in de Vostok 6. Tijdens haar reis volgde zij, af en toe op zeer kleine afstand de Vostok 5 met aan boord de kosmonaut Bykofski met wie ze gesprekken voerde die op Aarde beluisterd konden worden. De Volkskrant van 17 juni 1963 en De Waarheid van diezelfde dag zijn de alleroudste bronnen die de term kosmonette gebruiken.

In de periode van haar ruimtereis wordt over Walja, Valentina’s koosnaam, of gewoon mejuffrouw Teresjkova, van alles verteld. Het is namelijk wel heel bijzonder dat zo’n knappe jonge ongehuwde vrouw, dochter van een in de oorlog gesneuvelde tractorbestuurder en textielarbeidster, zonder pilotenopleiding, maar die wel veel parachute heeft gesprongen, deze taak vervult. Zie hiervoor vooral de artikelen in De Waarheid en De Volkskrant van juni 1963. Het Nieuwsblad van het Noorden heeft op 20 juni van dat jaar originele nieuwe informatie:

“De eerste kosmonette, de Russische Valentina ging naar de kapper voordat ze haar reis in de ruimte begon. Zij draagt het lichtbruine haar in een kort zacht golvend kapsel. Zij besteedt veel aandacht aan haar uiterlijk. Dit ontlokte vele mensen immers ook: ze weet in ieder geval hoe ze mooi kan lachen.”

Later zal ze nog regelmatig in de krant genoemd worden vanwege haar verdienste en haar plek tussen de andere kosmonauten. Na februari 1964 komt de term kosmonette nog nauwelijks voor in krantenartikelen en dat gebeurt eigenlijk alleen als het om Valentina Teresjkova zelf gaat. Hetzelfde geldt voor de spelling cosmonette. Het duurde immers nog bijna twintig jaar voordat er weer een vrouwelijke kosmonaut de ruimte in ging, maar de term kosmonette werd voor Valentina’s opvolgster niet meer gebruikt.

Het had overigens niet zo lang hoeven duren. In het Nieuwsblad van het Noorden (19 juni 1963) lezen we namelijk in het bijzonder bericht ‘Sex de lucht in, Sophia Loren wil kosmonette worden’: “De Italiaanse filmactrice Sophia Loren wil Kroeststjef vragen om tot kosmonette te worden opgeleid, aldus het communistisch georiënteerde Italiaanse blad Paese Sera.” Het kan nog, Sophia (86)!

Astronette

Voor mij is de term astronaut voor ruimtereiziger veel gebruikelijker en dus was ik er bijzonder benieuwd naar of astronette ook is gebruikt. Op 10 januari 1960 is de term genoemd in de radio- en televisiegids van de KRO, maar helaas is die niet online te raadplegen. Dat maakt me bijzonder nieuwsgierig.

Op 18 juni 1963 wordt in De Volkskrant, die een dag eerder de term kosmonette muntte, de term astronette voor dezelfde persoon gebruikt: “In Parijs toonde madame Jacqueline Auriol, de beroemde Franse pilote, zich verheugd over de prestatie van de Russische astronette.” In het hierboven genoemde artikel laat zij duidelijk zien dat vrouwelijke ruimtereizigers echt niet onder doen voor mannelijke.

Vanaf 1972 wordt astronette echter weer regelmatig genoemd, maar nu gaat het om een droogkap.

Trouw, 6 maart 1973, is wel heel duidelijk over dit product en zijn naam: “De ‘astronette’ ziet er misschien wel een beetje als een ruimtevaartattribuut uit en is weliswaar pas in Parijs gelanceerd, maar heeft verder niets met Mars of de maan of welke andere planeet ook te maken. Het is een droogkap die lang haar in model droogt zonder dat er eerst allerlei spelden en rollers ingezet hoeven te worden. (…) Ingebouwd zijn ook oorkleppen, die tijdens de ‘vlucht’ met de astronette contact met de buitenwereld mogelijk maken.” Vanaf 22 november 1975 wordt de haardroogkap verkocht door Philips. Helaas kan ik er niet achter komen of astronette nu een soortnaam is geworden voor opvouwbare haardroogkappen.

Vrouwelijke astronauten worden nog maar zelden met de term astronette aangeduid. De tweede kosmonette (Svetlana Savitskaja) wordt in 1982 gewoon kosmonaut genoemd. De Stem gebruikt de term als enige. Tracy Sauerland (De Stem, 27 oktober 1977) blijft een kandidaat-astronette en Anna L. Fisher (De Stem, 11 mei 1978) heeft één ruimtereis gemaakt in Space Shuttle Discovery (8 november 1984). De allereerste astronette is echter Sally Ride die op 18 juni 1983, bijna twintig jaar na Valentina Teresjkova, met de Challenger haar ruimtereis maakt. In het artikel ‘Sally Ride, de eerste Amerikaanse ‘astronette’ (De Stem, 8 juni 1983) vertelt de bekende televisie-astronoom Piet Smolders dat zij in het voetspoor treedt van Teresjkova en Savitskaja en dat haar rol die van een soort boordwerktuigkundige zal zijn. Zij zal uiteindelijk twee vluchten maken. Na de ramp met de Challenger zal zij in de onderzoekscommissie zitten die dit ongeluk onderzoekt.

Gebruikelijker dan de woorden met -ette is het om de term kosmonaute te gebruiken. De term komt ruim tien keer meer voor in Delpher en bovendien hebben we vindplaatsen van 1962 tot 1995. Astronaute vinden we vanaf 1960 tot 2005.

Aëronette

Kosmonette en astronette zijn beide afgeleid van woorden eindigend op –naut, een achtervoegsel dat afkomstig is uit het Grieks (nautes) en ‘zeeman’ betekent, maar in ons geval als ‘verkenner’ geïnterpreteerd mag worden. Wanneer we maar even zoeken naar andere nauten, komen we al snel in de verleiding om juist op dit achtervoegsel verder te gaan. Onder de ruimtereizigers zagen we al de kosmonaut/cosmonaut (Rusland/USSR) en astronaut (Verenigde Staten), maar ook bestaan de taikonaut (China), spationaut (Frankrijk, ESA) en de vyomanaut (India). Niet in het Nederlands, maar wel actueel: de touronaut, een ruimtetoerist. Bestuurder van een ufo? Een ufonaut, natuurlijk. Het luchtruim wordt per vliegtuig verkend door de aeronaut of in het Nederlands aëronaut. Zodra deze piloot in een drone plaatsneemt, noemen we hem drone-onaut.

Voor verkenners van de zee en het water kennen we de aquanaut en de oceanaut. Het internet wordt geëxploreerd door de cybernaut, de infonaut of de internaut. Reizen door de tijd? Dat doet de chrononaut. Enfin, stof voor een andere Achter het achtervoegsel, want ik vond op het Internet al zo’n dertig -nauten. Bestaan er echter –nettes van deze woorden? Ik vond er, behalve kosmonette en astronette, slechts twee.

De Aëronette is geen vrouwelijke aëronaut of pilote, maar een dans die vanuit Frankrijk naar Nederland kwam. In Nieuwsblad van Friesland: Hepkema’s courant van 9 oktober 1909 vinden we een mooie beschrijving in het artikel ‘De vliegtuigdans’:

De Parijsche dansonderwijzers zenden weer een nieuwen dans de wereld in: ‘aéronette’, die waarlijk de actualiteit in de danskunst brengt. Bij het mededeelen van de beschrijving van den nieuwen dans aan de verraste wereld, doen de dansmeesters weten dat de aéronette niets van de buitensporige verwringingen heeft die de academie steeds heeft veroordeeld, maar dat het een beschaafde en sierlijke dans’ is, ‘even aangenaam als oorspronkelijk’.

De Aéronette wordt als volgt gedanst:

1e. De dansers houden elkander vast voor alle draaiende dansen, en vooren, op twee zeer geaccentueerde maten, voorwaartsche galoptempo’s uit, aldus het rollen van den aëroplaan weergevend. 2e. ‘De aëroplaan gaat vliegen’. De dansers doen op dit oogenblik een armbeweging van beneden naar boven, die de vlucht van een vogel weergeeft; dan doen zij eenige kleine loopende pasen. 3e. ‘De aëroplaan is in de lucht. ‘Zeer glijdende passen, de armen lichtelijk balanceerendm aldus weergevend den aëroplaan, die zijn standvastigheid zoekt; deze beweging wordt eenige malen herhaald. 4e Tot slot ‘het neerkomen van den aëroplaan’, dit wordt weergegeven door ‘het zich vlug van het eene been op het andere werpen, met licht voorover buigen van het hoofd.

In Het nieuws van den dag: kleine courant (2 november 1912) is een advertentie te vinden van een dansschool waar deze dans geleerd kan worden. Vanaf 1915 kun je overigens bij Dansinstituut Dijkstraat 37 de biplanette, de ‘dubbeldekker’, leren, vol nieuwe technieken, lijkt me (Heldersche Courant, 9 september 1915).

Aquanette

Aquanette als naam wordt al in 1945 genoemd in De West, in Suriname. Zij is het meisje dat in de film Captive Wild Woman zelfs wilde beesten in bedwang houdt met haar verschrikkelijke ogen, aldus De West. Deze film waarin een gekke onderzoeker experimenten uitvoert om een vrouwelijke gorilla in een meisje te veranderen. De bekende acteur John Carradine speelde overigens de hoofdrol. Tegenwoordig komt deze meisjesnaam sporadisch voor in Nederland,

Als term voor vrouwelijke diepzeeonderzoekers komen we aquanette alleen tegen in De Telegraaf van 25 april 1970. Hier worden vijf Amerikaanse ‘Dolle Mina’s van de wetenschap’ voorgesteld. Heel treffend schrijft A. Huguenot van der Linden: “Hoewel de Amerikaanse vrouwen er nog niet in geslaagd zijn door te dringen tot de rijen der astronauten (tot dusverre blijft de NASA het vertikken), zullen zij zich weldra (…) op de bestudering van de onbekende ‘binnenaardse’ ruimte kunnen werpen (…).” Deze aquanettes zullen de geheimen van de oceaan te lijf gaan nabij St. John, een van de US Virgin Islands, overigens een van de eilanden waar het Virgin Islands Dutch Creole het langst gesproken is.

Gezien de grote hoeveelheid recent verzonnen –nauten en het gemak waarmee –naut door –nette vervangen kan worden, zou het me niets verbazen als we binnen afzienbare tijd een taikonette de Tiangong zien bezoeken of als een volgende touronette met een miljardair mee mag om met eigen ogen te zien dat de aarde niet plat is, of juist wel.

Als je er eenmaal op let, kom je ze overal tegen. Nieuwe ette-woorden blijven welkom. Mocht u toevallig een heel origineel woord eindigend op –naut vinden, dan hoor ik dat ook graag, natuurlijk met bron en het liefst ook met een plaatje.