Een eigenaardigheid van menselijke taal – niet alleen van het Nederlands, maar van allerlei talen – is dat we dezelfde vorm gebruiken voor bevelen en adviezen: de gebiedende wijs. In sommige talen, zoals het Retoromaans, de kleinste taal van Zwitserland, wordt er wel verschil gemaakt., maar in het Nederlands of bijvoorbeeld het Engels is er qua vorm geen verschil tussen ‘Doe wat ik zeg!’ en ‘Doe maar wat je leuk vindt!’
In het nieuwe nummer van Linguistics and Philosophy staat een artikel van de Australiër Sam Carter over deze kwestie. Er wordt wel gedacht dat bevelen en adviezen in zekere zin letterlijk genomen hetzelfde betekenen: ‘doe wat ik zeg’ en ‘doe wat je leuk vindt’ zijn allebei adviezen en hoe dwingend zo’n advies is, hangt af van de context. Maar volgens Carter is zelfs de letterlijke betekenis verschillend.
(Dat verschil tussen letterlijke betekenis en een betekenis afhankelijk van de context klinkt misschien een beetje gek, maar het is een bekend onderscheid. ‘Kun je mij het zout aangeven?’ is letterlijk een informatieve vraag, maar in de context vaak een bevel.)
Combineren
Carters argumenten voor die stelling zijn nogal technisch – lees zijn artikel als je ervan overtuigd wil raken hoe ingewikkeld taal in elkaar zit – maar een voorbeeld van een argument is het gebruik van en en maar:
- Doe wat ik zeg en doe het nu.
- Doe wat ik zeg maar doe het nu. [vreemd]
- Doe wat je wilt en doe het nu. [vreemd]
- Doe wat je wilt maar doe het nu.
‘Doe het nu’ is in ieder geval in deze contexten duidelijk een bevel. Wanneer je het combineert met een ander bevel, zet je er en tussen (dat twee gelijke dingen aan elkaar schakelt). Maar, dat een tegenstelling impliceert, is in zo’n geval. Maar om het bevel ‘doe het nu’ te combineren met een advies heb je juist wel maar nodig en geen en.
Toch?
Carter wijst er ook op dat bijvoorbeeld in het Duits sommige bijwoorden gemakkelijk gebruikt worden bij bevelen en andere bij adviezen. Bloß is een voorbeeld van het eerste:
- Iss bloß den Spinat, sonst wirst du bestraft.
Eet bloß je spinazie, anders krijg je straf. - Iss bloß den Spinat, das stört mich nicht. [vreemd]
Eet bloß je spinazie, dat stoort me niet.
Een bijwoord dat dan weer gemakkelijk met instructies gaat is ruhig:
- Iss ruhig den Spinat, sonst wirst du bestraft.
Eet ruhig je spinazie, anders krijg je straf.[vreemd] - Iss ruhig den Spinat, das stört mich nicht.
Eet ruhig je spinazie, dat stoort me niet.
Voor het Nederlands kan ik dat ook wel navoelen: rustig gebruik je alleen bij adviezen, tenzij het rustig zijn zelf onderdeel is van het bevel (je krijgt straf als je niet rustig bent tijdens het kauwen op spinazie). Bloß is iets lastiger te vertalen, het woordenboek geeft toch, maar ‘Eet toch je spinazie, dat stoort me niet’ vind ik niet zo vreemd. Hebben wij wel een bevelend bijwoord?
Je kunt in elk geval een eenduidige bevelslezing afdwingen met:
– ogenblikkelijk (en vergelijkbare bijwoorden);
– verdorie (en vergelijkbare vloeken);
– op (als resulatief werkwoordpartikel).
‘Eet nou je spinazie, dat stoort me niet’ klinkt wel erg gek.
Of met een combinatie van bijwoorden:
‘Eet nou toch je spinazie, dat stoort me niet’
Dat we in het Nederlands dezelfde vorm gebruiken voor een advies en een bevel lijkt me niet helemaal waar. Je gebruikt bij een advies (vaak?) een andel modaal partikel dan bij een bevel. En je doet (vaak) andere dingen met de intonatie. Dat partikel en die intonatie maken toch ook deel uit van de “vorm” (“constructie”)? En in beide gevallen kun je natuurlijk ook gewoon vraagzinnen gebruiken en ook bewerende zinnen trouwens. Dus de relatie tussen vorm en betekenis is hier veel ingewikkelder dan hierboven verteld wordt.
Daarnaast is het de vraag of woorden als advies en bevel de juiste termen zijn om alle betekisnuances te beschrijven.
Het is zeker ingewikkelder dan in de eerste zin van dit stukje wordt gezegd. Daarom staan de andere zinnen er ook achter. En een link naar het oorspronkelijke onderzoeksartikel.
De “andere” zinnen gaan daar niet echt op in. Mij lijkt dat het “probleem” dat je aankaart geformuleerd wordt vanuit een verkeerde (ik denk te structuralistische) aanname. In je blog dus. Of de blog een goede weergave is van het artikel, weet ik niet want ik ga het artikel niet lezen.