‘Hij heeft pas vier vingers’

De betekenis van het Nederlandse woord pas staat nu internationaal in de belangstelling, dankzij een artikel van de taalkundigen Ad Neeleman en Hans van de Koot in het tijdschrift Natural Language and Linguistic Theory. Voor Engelstaligen is het woord pas opvallend. Je vertaalt het in het Engels met only, maar only heeft allerlei andere betekenissen die pas niet heeft. Zo kun je in het Engels, maar in het Nederlands niet zeggen:

• He has only four fingers.
• Hij heeft pas vier vingers. [vreemd]

In de bedoelde betekenis zeggen we ‘Hij heeft maar vier vingers’ of ‘slechts vier vingers’. Met pas is de zin raar omdat hij suggereert dat we in een wereld zijn beland waarin mensen in de loop van de tijd steeds meer vingers krijgen. Want pas suggereert een vooruitgang in de tijd. Het betekent ongeveer: op het moment waarover we spraken zou je eigenlijk hebben verwacht dat er inmiddels meer waren.

Of minder. Neeleman en Van de Koot wijzen erop dat de volgende zin twee bijna tegenovergestelde betekenissen kan hebben, afhankelijk of we het hebben over een situatie waarin het water wordt opgewarmd of juist afgekoeld:

• Het water is pas twintig graden.

Die progressie in de tijd luistert nauw. Stel dat je van Utrecht naar Amsterdam reist en de reis gaat niet voorspoedig. Dan zou je op zeker moment je vrienden kunnen appen met de mededeling:

• Ik ben pas in Maarssen.

Maar je kunt dat alleen doen omdat Maarssen wel degelijk al een stapje onderweg van Utrecht naar Amsterdam is. Als er helemaal geen vooruitgang in zit, kun je niet appen:

• Ik ben pas in Utrecht.

Wat dit betreft is pas anders dan al, want die laatste kun je wel voor het eindpunt van de reis gebruiken: ‘ik ben al in Amsterdam’.

Opvallend aan dit soort zinnen is trouwens ook dat er nergens in zo’n zin melding wordt gemaakt van tijd, behalve indirect. Omdat het gaat over een reis, kun je pas gebruiken bij een plaatsbepaling (‘in Maarssen’). Nog ingewikkelder wordt het in het volgende voorbeeld. We zijn op zoek naar een ruimte voor een activiteit waarvoor we acht stoelen en twee tafels nodig hebben, en moeten kiezen uit twee kamers. Dan kun je zeggen:

• Ik ben voor kamer A: daar staan pas drie stoelen maar al twee tafels.

In dit geval is het helemaal niet nodig dat er in A voortdurend nieuwe stoelen bij komen. De zin impliceert dat het stoelentraject voor kamer A langer zal zijn (en voor het tafeltraject korter) dan voor kamer B. We zijn dus op een veel abstractere manier ‘onderweg’ naar ons doel van acht stoelen.

Het lijkt er in veel van de voorafgaande voorbeelden op alsof het gaat om snelheid: ‘ik ben pas in Maarssen’ lijkt te betekenen ‘ik had verwacht een grotere afstand af te hebben gelegd, ik ben dus traag’. Maar dat is niet altijd het geval. Als een vader een cadeautje zoekt voor zijn dochtertje kan hij best zeggen:

• Ze is pas drie jaar oud.

zonder dat hij bedoelt dat ze langzamer oud wordt dan verwacht. In plaats daarvan betekent het zoiets als: ze is nog niet op het punt waarop ze speelgoed voor bijvoorbeeld zesjarigen aankan.