De uitdrukking to keep your eyes peeled (‘alert blijven’) is waarschijnlijk niet gebaseerd op historisch Brits politicus Sir Robert Peel. Dat was een teleurstelling voor de presentatoren van het Breakfast programma van BBC Radio. Ze vroegen me nog hoe ik de uitdrukking in het Nederlands zou vertalen, maar ik had zelf nogal moeite om m’n eyes enigzins peeled te houden om half 7 ‘s ochtends in de studio.

Uitdrukkingen zijn zo’n onderwerp waar mensen op elk moment van de dag, en zelfs veel te vroeg in de ochtend, heel enthusiast van kunnen worden. En terecht. Er is ook maar één ding nog beter dan uitdrukkingen: verhaspelde uitdrukkingen. 

Praten over prietpraat en praatjesmakers

Volledig in de sfeer van 2022, een jaar waarin we waarschijnlijk weer voornamelijk over allerlei grootse plannen gaan praten die we toch niet kunnen uitvoeren, vroeg ik aan Twitter wat voor uitdrukkingen er bestaan voor mensen die veel verkondigen, maar weinig verwezenlijken.

Waar een paar twitteraars hier de geknipte gelegenheid zagen om iets te zeggen à la “bij ons heet dat POLITICI!”, gaven honderden anderen échte voorbeelden. Lege woorden (en overdreven beloften) zijn ‘gebakken lucht’ in het Nederlands, maar ook in het Italiaans (aria fritta). In het Engels en het Duits is de lucht niet gebakken, maar gewoon heet (hot air, Heiße luft), en in het Grieks en het Spaans verkopen praatjesmakers rook (πουλάω φούμαρα, vender humo). In Baghdad vliegen ze op olifanten (يطير فياله ). In Taiwan tekenen ze tijgerpenissen (畫虎膦). En in het Telugu is er blijkbaar een prachtig gezegde dat zich vertaalt als “zijn woorden springen over forten, maar zijn voet gaat niet over de drempel” (మాటలు కోటలు దాటుతాయి కాలు గడప దాటదు).

Het leek alsof ik klaar was met oplijsten, maar neen. Sprekers van het Nederlands kennen vast ook de uitdrukking “veel geblaat, weinig wol”. In Italië is het dan weer ‘geheel rook, geen gebraad’ (tutto fumo e niente arrosto). In het Grieks klinkt het soms ‘Helemaal honing, geen pannenkoek’ (όλο μέλι μέλι κι από τηγανίτα τίποτα), en in Colombia ‘Enkel ding dong en geen ijsjes’ (Puro tilín tilín y nada de paletas). In de Verenigde staten is het ‘helemaal hoed, geen vee’ (all hat no cattle), en in Groot-Britannie is het ‘geheel mond, geen broek’ (all mouth, no trousers). Maar het kroonjuweel uit de lijst, vond ik, was de bijdrage van de Vlaamse Sara: “Veel bla bla, weinig boem boem.”

Mieke Vogels

Sara’s “veel bla bla, weinig boem boem” deed wel een wenkbrauw of twee fronsen. De uitdrukking lijkt namelijk verdacht op “Eerst bla bla, dan boem boem” (of eerder: “Bla bla bla en dan pas boem boem”) – een slogan die politica Mieke Vogels in het jaar 2001 na Christus de wereld instuurde om seksueel actievelingen aan te sporen eerst voorbehoedsmiddelen te bespreken alvorens aan de “boem boem” te beginnen. Maar Sara had gelijk: in het SoNaR corpus duikt veel bla bla, weinig boem boem vanaf 2004 verschillende keren op in de betekenis “veel praten, weinig doen”, waaronder een keer in een aflevering van de Vlaamse televisiesoap Thuis:

“Da’s allemaal show. Je kent hem toch? Veel blabla en weinig boemboem.” (Thuis, aflevering #1683, 2004)

Wie een zwak heeft voor uitdrukkingen en een hart voor taal, moet ook een zwak hart hebben voor verhaspelingen. Want het is niet alleen grappig dat ze voorkomen, maar het is ook interessant dat we, op de een of andere manier, meteen weten dat “veel bla bla, weinig boem boem” hetzelfde betekent als “veel geblaat, weinig wol”, en niet, om maar iets te zeggen, “veel praten (over voorbehoedsmiddelen) leidt tot weinig seks hebben”. 

Veel …, weinig …

Voorbeeldjes oplijsten is zilver, patronen verklaren is goud. In het Nederlands komt veel geblaat weinig wol voor, maar ook veel geschreeuw weinig wol, en nog een paar kleinere varianten als veel schaap weinig wol en veel gespin weinig wol. Die variatie kan je deels geografisch verklaren, en je kan ook zien dat “Veel ____, weinig ____” steeds terugkeert als vormelijke mal. In het Engels lijkt er ook zo’n vormelijke mal te zijn, die nog toleranter lijkt dan de Nederlandse: All hat no cattle, all bark no bite, all frosting no cake, all sizzle no sausage. All ____ no ____. Het lijkt haast of het bijna niet uitmaakt wat voor woorden je kiest. Je zou dan kunnen zeggen dat de betekenis dus vooral in de mal zit, en niet meer in de woorden. Dat betekent ook dat je om een nieuwe uitdrukking meteen te begrijpen die precieze combinatie van woorden niet eerst vanbuiten geleerd moet hebben. Een Brit zou all bla bla no boom boom ook meteen gewoon snàppen. Wanneer zo’n vormelijk mal sterk met een bepaalde betekenis gaat samenhangen, dan kan die mal andere woorden beginnen toelaten, en zelfs andere uitdrukkingen gaan opzuigen.

Dat opzuigen is waarschijnlijker als het zuigende patroon iets deelt met die andere uitdrukkingen. Uitdrukkingen die in betekenis lijken op all ____ no ____ kunnen dan bijvoorbeeld omverhaspeld worden tot een variant. Het Britse all mouth and trousers (een sneer voor opscheppers) werd zo omgedoopt tot all mouth no trousers, en barking dogs seldom bite (‘blaffende honden bijten niet’) komt nu vaker voor in de vorm all bark no bite. Of het omgekeerde kan ook: wanneer een uitdrukking qua vorm al op all ____ no _____ lijkt, dan kan aanzuigingskracht tot betekenisverschuiving leiden. Voor veel Britten is all fur coat no knickers (“Helemaal bontjas maar geen slipje”) bijvoorbeeld inmiddels al een synoniem van all mouth no trousers geworden.

En zo ook met “Eerst bla bla, dan boem boem”, wat laat zien hoe oppervlakkig en klein die gelijkenis soms maar hoeft te zijn. Het was al voldoende dat ‘bla bla’ een synoniem is van ‘gepraat’ (en ‘boem boem’ van een daad), en voilà: we kregen er een nieuwe uitdrukkingsvariant voor veel ____ weinig _____ bij. En dat allemaal dankzij het associatieve brein van taalgebruikers. En dankzij Mieke Vogels.

Ik weet niet of Mieke Vogels, die het toch vooral over seksuele voorlichting wou hebben, gelukkig is dat haar slogan tot een nieuwe uitdrukkingsvariant heeft geleid. Hoe dan ook is het wel één punt voor Mieke Vogels, en nog steeds nul voor Sir Robert Peel.