Recensie van De rest van ons leven van Els Beerten (met lessuggesties)

Na bijna acht jaar is er weer een jeugdroman van Els Beerten verschenen: De rest van ons leven. Voor haar laatste young adult Eén mens is genoeg (2014) won de Vlaamse auteur de Boekenleeuw. Els Beertens bekendste young adult Allemaal willen we de hemel (2008) werd onderscheiden met de Gouden Uil Literatuurprijs, de Boekenleeuw, de Nienke van Hichtumprijs, de Gouden Lijst, de Lavki-prijs voor het Jeugdboek en de Prijs van de Vlaamse Gemeenschap voor Jeugdliteratuur. Het boek over vier Vlaamse jongeren in de Tweede Wereldoorlog werd vertaald in het Duits, Frans, Hongaars, Noors, Sloveens, Macedonisch en Spaans.

Ook in Els Beertens nieuwe roman speelt de Tweede Wereldoorlog een belangrijke rol. De jonge Fredo Santoro (later Freddy Santy) wordt in 1920 door zijn vader, kapper Pietro Santoro, meegenomen naar Groot-Brittannië om aan de armoede in Italië te ontsnappen. Fredo was nog een kleuter toen zijn moeder aan de Spaanse griep stierf. In Engeland passen beiden zich zo goed mogelijk aan. Freddy wordt net als zijn vader kapper en ze kopen een huis.

Als Mussolini zich aan de zijde van Hitler-Duitsland schaart, worden alle Italianen, ook de niet-fascistische meerderheid, geïnterneerd. In een Marga Minco-achtige scène weet Fredo te ontsnappen via de achterkant van het huis terwijl zijn vader wordt opgehaald. Pietro wordt opgesloten in een kamp op The Isle of Man en verdrinkt later als de Arandora Star, waarmee de Britse overheid de Italiaanse staatsburgers naar Canada deporteert, door een Duitse onderzeeër wordt getorpedeerd. De zoon krijgt last van gewetenswroeging. Had hij niet ook gearresteerd moeten worden? Dan had hij zijn vader kunnen helpen.

Snelle structuur

Fredo is in het eerste deel van het boek een onopvallende hoofdpersoon. Hij heeft weinig reliëf. Ondanks het ik-perspectief ervaart de lezer weinig over wat hem beweegt. Tot hij al in de twintig is, wordt zijn leven helemaal door de politieke gebeurtenissen en maatschappelijke verhoudingen bepaald. Voor de volwassen lezer is dit een beetje saai, maar voor de jeugdige lezer hoeft het geen belemmering te zijn. Misschien is Fredo’s aanvankelijke vlakheid zelfs wel een voordeel. Allemaal willen we de hemel werd door sommige jongeren moeilijk gevonden vanwege de vier perspectieven van de jonge hoofdpersonen Ward, Jef, Renée en Remi, die er vaak uitgesproken meningen op na hielden, de manier waarop hun levens en beslissingen die van de andere personages beïnvloedden en de vele moreel-ethische dilemma’s waarvoor ze kwamen te staan. De hoofdstukken in Allemaal willen we de hemel zijn ook niet, zoals in Alaska van Anna Woltz en veel Jonge Jury-toppers het geval is, voorzien van de namen van de vertellende personages.

De lezer van De rest van ons leven hoeft minder hard te werken. Zij wordt voortgestuwd door de snelle structuur van het verhaal. Het boek van 256 pagina’s is opgegedeeld in 104 ultrakorte hoofdstukken. Dat betekent niet dat Els Beertens nieuwe jeugdroman een oppervlakkig boek is. Het tegendeel is het geval. Wat de auteur bijzonder knap doet, is Fredo’s levensverhaal met de geschiedenis verknopen. De lezer leert ontzettend veel over Italië, Groot-Brittannië, (r)emigratie, de invloed van de rooms-katholieke kerk en de maffia en de Tweede Wereldoorlog zonder dat zij het gevoel heeft Wikipedia te lezen. Daarnaast is Els Beerten een uitstekende verteller. De rest van ons leven is een boek dat je uit wilt lezen omdat er steeds iets nieuws gebeurt. Het is ook geen zoetsappig verhaal met een happy end. Het leven is hard en onvoorspelbaar, ook voor sympathieke personages met wie je 256 pagina’s meeleeft.

Italiaans perspectief

Aan het einde van de oorlog komt Freddy tot leven en wordt hij wel een boeiend personage. Er is een einde gekomen aan zijn relatie met de Britse boerin bij wie hij ondergedoken zat omdat haar verloofde van het front is teruggekeerd en hij neemt vrijwillig zijn intrek in het krijgsgevangenenkamp waar zijn vriend Luigi is opgesloten. Met Luigi gaat Freddy in 1946 naar Zuid-Italië, waar hij weer Fredo wordt en in een arme, droge streek terechtkomt waar de maffiaburgemeester de baas is. Hij heeft Luigi’s vrouw Gloria verkracht, die zwaar getraumatiseerd is. De Italianen verzwijgen de verkrachting, maar Fredo herinnert zich het Britse meisje Madeline Appleby dat verkracht werd door Amerikaanse bevrijders en zelfmoord pleegde. Als Luigi met Gloria naar België vertrekt om daar in de mijnen te werken nemen Fredo en Carlotta, Gloria’s zus, de zorg voor de tienjarige Vito op zich. Van kansen voor harde werkers is in Italië geen sprake. De maffia bepaalt alles, zelfs of er een weg komt waarover de dorpskinderen naar de middelbare school in de stad kunnen.

In de de tweede helft van het verhaal worden de meeste hoofdstukken in een ander lettertype vanuit Vito’s perspectief verteld. Het kind ziet heel andere dingen dan de volwassenen. Zo ziet hij hoe pater familias Roberto de burgemeester vermoordt en is hij getuige van een afrekening door de maffia. Vito’s confrontaties met Roberto laten zien dat hij meer is dan de gulle rijke oom waar Carlotta en Fredo hem voor houden. Vanwege Vito’s veiligheid en Carlotta’s geheim verandert Fredo aan het slot van het boek nog een keer van wereld. Het samengestelde gezin verhuist ook naar België.

De rest van ons leven is geschikt voor lezers in klas 2 t/m 4 in het voortgezet onderwijs en verdient net als Allemaal willen we de hemel, Een mens is genoeg en Lopen voor je leven van Els Beerten een plaats op Lezen voor de lijst.

Els Beerten: De rest van ons leven. Querido. 256 blz. € 18,99. Te koop bij de lokale boekhandel

Lessuggesties

Literatuur is een rijke bron aan levensverhalen. Zulke verhalen helpen jongeren om de wereld en zichzelf te leren kennen (Hakemulder et al., 2016; Schrijvers, 2018). Een spannend oorlogsboek is bij uitstek geschikt om na te denken over de moeilijke keuzes waar mensen voor kunnen komen te staan en die misschien pas achteraf als ‘goed’ of ‘fout’ worden beschouwd. Els Beertens nieuwe roman illustreert de theorie over identificatie, afstand en ethiek die de Brits-Zweedse jeugdliteratuurwetenschapper Maria Nikolajeva in Reading for Learning (2014) uiteenzet. Fictie is volgens Nikolajeva heel geschikt om ervaringen over te brengen door de lens van een individueel bewustzijn. Om je te verdiepen in de ervaringen van andere mensen is afstand nodig, zegt Nikolajeva. ‘To be a successful mind-reader, you need to be detached from the mind you are reading’ (Nikolajeva, p. 86). De rest van ons leven biedt die afstand omdat de ene hoofdpersoon veel ouder is dan de doelgroep (12-16-jarigen) en de andere jonger.

De rest van ons leven is typisch een boek dat zijn personages in situaties brengt ‘waarin ethische kwesties onontkoombaar zijn, en bovendien kunnen deze kwesties in fictie versterkt en tastbaarder worden’. Het boek biedt geen morele les, maar kan lezers wel aanmoedigen ‘om na te denken over een morele of ethische kwestie’ (Nikolajeva, p. 178).

Ethiek

De verkrachtingen in De rest van ons leven zijn zo’n ethische kwestie. Ze worden niet, zoals bijvoorbeeld in de boeken van Mel Wallis de Vries, beschreven vanuit het perspectief van de slachtoffers of daders, maar eerst omfloerst aangeduid en daarna via een flashback van Fredo in een bredere maatschappelijke context geplaatst. De afstand die Els Beerten heeft ingebouwd, maakt het gemakkelijker om over het seksuele geweld na te denken en er over te praten. Het boek maakt duidelijk welke directe en langdurige gevolgen de verkrachtingen hebben.

In de klas zou ook gesproken kunnen worden over de afwachtende houding van Fredo. Hij maakt veel onrechtvaardige situaties mee, maar handelt meestal niet. Waarom zou hij niets doen? En wat doet hij wel, en welk effect heeft dat?

Een andere interessante vraag is of Vito de enige is die de verschillende kanten van Roberto ziet. Weten Carlotta en Fredo niet dat hij zich met schimmige praktijken bezighoudt of willen zij het niet weten omdat Fredo dan zijn baan verliest?

Handelingsvrijheid

Aan het einde van het boek blijkt dat Vito het onechte kind is van Carlotta en een bezoeker en de vader van Marcello niet Luigi is, maar de burgemeester die Gloria heeft verkracht. Moeten de ouders hun kinderen informeren over hun afkomst, en zo ja op welke leeftijd? Zijn er rechtvaardigingen om de jongens deze informatie te onthouden? In het verlengde van deze dicussie kan gesproken worden over de posities die mannen en vrouwen innemen in het boek. Welk verschil bestaat er tussen de handelingsvrijheid van de mannelijke en vrouwelijke personages en hoe wordt er tegen seksueel actieve vrouwen aangekeken? En wie oordeelt over wie in de tekst? De rest van ons leven is zo geschreven dat vrouwen niet focaliseren. Valt het de leerlingen op dat de meningen van vrouwen alleen indirect, via de mannelijke vertellers, worden weergegeven? En wat betekent het als een personage niet op een directe manier uiting mag geven aan haar gevoel, mening en visie op gebeurtenissen?

Reflectie

De rest van ons leven bevat enkele korte, maar mooie filosofische bespiegelingen over hoe je om kunt gaan met angst en verlies en over geluk. ‘Freddy zal ervoor zorgen dat ik niet uiteenval.’ Dat denkt Fredo als hij het moeilijk heeft tijdens de oorlog in Engeland.

‘Gelukkig zijn [is] veel minder spectaculair dan we denken’, zegt Fredo aan het slot van het boek.

De docent zou als leesdoel het markeren en noteren van deze bespiegelingen kunnen meegeven, waarna de leerlingen ze in de klas op het bord of in een padlet zetten en bediscussiëren.

Stijl

Stilistische aspecten kunnen de perceptie van een tekst beïnvloeden. Het leren herkennen van de werking van literaire taal kan leiden tot een ‘fuller understanding and appreciation of the writer’s artistic achievement’, aldus Geoffrey Leech en Michael Short in Style in fiction (2007). Stijl beperkt zich echter niet tot esthetiek. ‘Elke wijziging in de vorm beïnvloedt de inhoud’, zei Imme Dros in 2000 in haar Annie M.G. Schmidtlezing (p. 436). Naarmate Fredo ouder wordt, verandert de stijl van het boek. De stijl wordt minder fragmentarisch en staccato naargelang Fredo’s leven stabieler wordt. De docent zou aan de hand van een andere literaire tekst kunnen modelen (hardop denkend voordoen) hoe een verandering in stijl eruitziet. Het noteren van deze stilistische veranderingen, inclusief enkele voorbeelden, zou ook een leesdoel kunnen zijn. In de klas kunnen de stijlverschillen besproken en de betekenis van de verandering geïnterpreteerd worden in groepjes.

Vergelijken

Els Beertens boek leent zich ook voor een vergelijking met De tunnel van Anna Woltz, een andere recente jeugdroman over de Tweede Wereldoorlog in Groot-Brittannië. In De tunnel zijn de vier hoofdpersonen jong en hebben ze ondanks de oorlogssituatie relatief veel vrijheid. Tussen Quinn uit De tunnel en Carlotta uit De rest van ons leven zit een wereld van verschil. Is het verschil in sociale achtergrond de enige reden dat Quinn haar eigen koers kan uitzetten en Carlotta weinig keuze heeft of spelen er andere factoren een rol? Sebastian wordt door zijn ouders verstoten omdat hij tijdelijk bewondering had voor de Britse fascist Mosley en omdat hij homoseksueel is. Door zijn zus Quinn en haar vrienden wordt hij wel geaccepteerd. Hoe zit het met de uitsluiting en acceptatie van de twee verkrachte vrouwen in De rest van ons leven? Welke sociale normen spelen een rol bij het uitsluiten van Quinn, Madeline Appleby en Gloria?

Literatuur

Dros, Imme, ‘De kleren en de keizer. Annie M.G. Schmidt lezing’. In: Literatuur zonder Leeftijd 14, 2000, pp. 423-445.

Hakemulder, Frank, Olivia Fialho & Matthijs P. Bal, Learning from literature: Empirical research on readers in schools and at the workplace. In: Michael Burke, Olivia Fialho & Sonia Zyngier (red.), Scientific Approaches to Literature in Learning Environments. Amsterdam: John Benjamins, 2014, pp. 19-38.

Leech, Geoffrey N. & Michael Short, Style in fiction. A linguistic introduction to English fictional prose. Londen en New York: Longman, 2007.

Nikolajeva, Maria, Reading for Learning. Cognitive approaches to children’s literature. Amsterdam: John Benjamins, 2014. 

Schrijvers, Marloes, ‘Zelfinzicht en sociaal inzicht opdoen in literatuurlessen; Ontwerp van een interventie voor havo 4’. In: Levende Talen Tijdschrift 19/3, 2018, pp. 3-12.

Foto: Italianen in een Brits krijgsgevangenenkamp. (Collectie  Imperial War Museums)