Als iemand op het Instituut voor de Nederlandse Taal (INT) zich jarenlang vol enthousiasme heeft ingespannen om de studie van het Middelnederlands te vergemakkelijken, dan is dat Dirk Geirnaert geweest. Dozen vol met diskettes en alfa- en betaversies van de Cd-rom Middelnederlands die hij achterliet toen hij in oktober 2021 met pensioen ging, zijn daar de stille getuigen van. En uit liefde voor het Middelnederlands woonde hij op dinsdag 14 juni in Leiden het Symposium Middelnederlandse literatuur door de ogen van anderen bij.

Een van de sprekers sprak vol lof over de Cd-rom Middelnederlands maar zei het ook te betreuren dat er aan dit mooie product geen structureel vervolg gegeven werd. Maar dat is niet het geval en aan  Dirk Geirnaert ontlokte het de reactie dat het INT enige maanden geleden het Corpus Middelnederlands in een webapplicatie beschikbaar heeft gesteld. Toen duidelijk werd dat een groot aantal van de aanwezigen hiervan niet op de hoogte was, besloot mijn oud-collega mij een mail te sturen. Zou het een idee zijn om op Neerlandistiek alsnog aandacht te schenken aan het online komen van dit corpus? Impliciet had ik dat weliswaar gedaan in een bijdrage over de populairste middeleeuwse voornamen, maar expliciet – zoals bij het Corpus Oudnederlands – was dat niet gebeurd. De hoogste tijd dus om iets te doen aan deze verghetenisse.    

Cd-rom Middelnederlands

Lang geleden was het monumentale papieren Middelnederlandsch Woordenboek het belangrijkste hulpmiddel bij de bestudering van Middelnederlandse teksten. Aan het einde van de twintigste eeuw kwam daar een handzaam schijfje bij: in december 1998 verscheen bij uitgeverij Sdu de Cd-rom Middel­nederlands, met daarin opgenomen het Middelnederlandsch Woordenboek, de teksten van het Corpus Gysseling én een collectie van bijna 300 middeleeuwse rijm- en prozateksten.

Omdat de gebruikte software verouderde en niet meer compatibel was met nieuwere besturingssystemen, besloot het Instituut voor de Nederlandse Taal in februari 2017 de Cd-rom Middelnederlands als gratis, downloadbaar bestand aan te bieden. Willem Kuiper, die zich zeer beijverd had om dat materiaal voor onderzoekers en andere belangstellenden beschikbaar te maken, schreef er op Neerlandistiek een bijdrage over.

Woorden en teksten

Om te zoeken in de digitale versie van het Middelnederlandsch Woordenboek heb je de download van de Cd-rom Middelnederlands tegenwoordig niet per se meer nodig. In 2009 is het – samen met het Oudnederlands Woordenboek toegevoegd aan de zogeheten Geïntegreerde Taalbank (GTB), de online historische woordenboeken. Dit project startte in januari 2007 met het Woordenboek der Nederlandsche Taal, dat in april 2007 gezelschap kreeg van het Vroegmiddelnederlands Woordenboek.

Het woordenboek had dus een nieuw digitaal thuis gevonden, maar voor de verzameling Vroegmiddelnederlandse teksten uit het Corpus Gysseling en de Middelnederlandse rijm- en prozateksten uit de periode 1300-1550 op de Cd-rom Middelnederlands was lange tijd geen gemakkelijk toegankelijk alternatief voorhanden. Gelukkig is daar de afgelopen twee  jaar verandering in gekomen met twee (gratis) webapplicaties.

Corpus Gysseling

Als eerste kwam in januari 2021 een vernieuwde en verbeterde versie van het Corpus Gysseling online. Het is de digitale uitgave, verrijkt met woordsoort en lemma, van al het dertiende-eeuwse materiaal uit het Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300), dat de Gentse taalkundige Maurits Gysseling in de periode 1977-1987 had uitgegeven en dat als bronnenmateriaal had gediend voor het Vroegmiddelnederlands Woordenboek (VMNW).

Corpus Middelnederlands

In april van dit jaar is daar het Corpus Middelnederlands bijgekomen, een verzameling van 372 Middelnederlandse (literaire) rijm- en prozateksten uit de periode 1300-1550. De meeste bronnen zijn – hoe kan het ook anders – afkomstig van de Cd-rom Middelnederlands. Het zijn de klassieke werken uit de Middelnederlandse literatuur zoals Beatrijs, Van den vos Reynaerde, de abele spelen, de verhalen over koning Arthur en over Karel de Grote, alle teksten uit het beroemde Gruuthuse-handschrift (inclusief het Egidiuslied), maar ook veel van de minder bekende of minder onderzochte teksten, zoals prozabewerkingen van de berijmende ridderverhalen, liedbundels zoals het Antwerpse Liedboek, verschillende Bijbelvertalingen, hagiografieën, gebedenboeken, kronieken, en allerlei religieuze, didactische en wetenschappelijke verhandelingen, medische handleidingen en recepten.

Daarnaast bevat het Corpus Middelnederlands ook enkele artesteksten die niet op de Cd-rom Middelnederlands stonden, zoals het Hattemse handschrift (C5) en Van der proprieteyten der dinghen (‘Over de eigenschappen der dingen’) van Bartholomeus Anglicus – beide uitgegeven en beschikbaar gesteld door de Werkgroep Middelnederlandse Artesliteratuur (WEMAL) – en de Circa Instans en de Trotula.

Overigens is het goed om te weten dat de teksten uit het Corpus Gysseling die voorkwamen op de Cd-rom Nederlands, níet zijn opgenomen in het Corpus Middelnederlands. Zij hebben – het zal niet echt als een verrassing komen – een plaats gekregen in de webapplicatie van het Corpus Gysseling. Evenmin zal het bevreemden dat de Oudnederlandse teksten uit de papieren versie van het Corpus Gysseling deel zijn gaan uitmaken van het Corpus Oudnederlands, dat al in februari 2022 online kwam. Wie precies wil weten hoe de papieren versie van het Corpus Gysseling, de corpusapplicatie daarvan, de Cd-rom Middelnederlands en het Corpus Middelnederlands zich tot elkaar verhouden, verwijs ik graag naar de About van dat laatste corpus.  

Resumé

De Cd-rom Middelnederlands (verschenen) in 1998 bevatte het Middelnederlandsch Woordenboek, de teksten van het Corpus Gysseling en een collectie van bijna 300 rijm- en prozateksten. Wilt u gebruik maken van de daarop aanwezige informatie, dan kunt u deze vinden door te klikken op de onderstaande links: 

• Middelnederlandsch Woordenboek
• Corpus Gysseling (met uitzondering van het Oudnederlands)
• Corpus Middelnederlands (aangevuld met artesteksten)

Een uitgebreide (Engelstalige) uitleg van de corpusapplicatie is te vinden onder de knop Help (hier voor het Corpus Gysseling en hier voor het Corpus Middelnederlands). Om een indruk te krijgen welke zoekmogelijkheden er zijn, kunt u het beste klikken op de links onder het kopje Getting started (p. 8 bij het Corpus Gysseling en p. 6 bij het Corpus Middelnederlands).

Alle informatie over historisch Nederlands op de website van het Instituut voor de Nederlandse Taal is verzameld op één themapagina. Of u zoekt met behulp van de tag ‘historisch’ op onze website Taalmaterialen.