Ook op mijn vakantiestapeltje ligt Wormmaan van Mariken Heitman, omdat ik alom hoorde, van tal van lieden die weten waarover ze het hebben, dat het een prachtboek moet zijn. En ik hád het ook meteen na verschijning, in september 2021, al kunnen weten, want in vier van de bladen waarvan ik de boekenbijlage wekelijks lees, NRC, de Groene, de Volkskrant en Trouw verschenen kort na publicatie positieve tot juichende recensies. En toen ik dit voorjaar de nominaties zag deed het woord erwtenveredelaar dan ook een vaag belletje rinkelen, maar toch ook niet meer dan dat.
Toen won ze de Librisprijs en was ze plots over de hele plaats. Met een klein beetje ophef over gepikeerde auteurs die vielen over de passus in het juryrapport dat ‘de lezer nergens [wordt] behaagd – en dat is een verademing’, alsof het schrijven leesbare boeken een schande zou zijn. (Overigens bevatte hetzelfde rapport een zinsnede die ik veel storender vond, namelijk: ‘Na het doorbreken van een tijdelijke patstelling is het de jury uiteindelijk gelukt om de taaie knoop door te hakken.’ Een kijkje in de jurykeuken met merkwaardige implicaties: is Heitman de derde hond die er met de kluif vandoor gaat? Was geen van de juryleden écht blij?)
En ook in het boekenvak klonken wat gereserveerde geluiden. Liever was het hen geweest als de jury voor een juist wel wat behagender boek had gekozen – men vreesde dat kip noch ander pluimvee dit boek zou kopen.
Nu blijkt dat laatste mee te vallen. De week na de bekendmaking van de winnaar viel Wormmaan de CPNB Top 60 binnen op plaats drie en nog steeds staat de roman – intussen wel flink wat lager – nog altijd tussen deze zestig bestverkochte boeken.
En dat bracht mij weer eens tot nadenken. In de jaren zeventig was de mythe dat één recensie van Kees Fens de verkoop van een boek kon máken, zoals dat later ook van het boekenprogramma van Van Dis gezegd werd. De kwantitatieve invloed van Fens heb ik altijd betwijfeld, maar echt onderzoek moet daar nog naar gedaan worden. Van Dis was zelf de eerste om bij diverse gelegenheden te kennen te geven dat het zogenaamde ‘Van Dis-effect’ helemaal niet bestond. Er waren voorbeelden van (Cohen-Solal, Pointl), maar veel meer boeken haalden de bestsellerstatus helemaal niet.
Dat brengt me terug bij de kwestie van Heitmans prijs. De kritische ontvangst was dus uitstekend (ook op enkele serieuze websites), maar leverde geen spectaculaire verkoopcijfers op. Daar moest de Libris-prijs aan te pas komen. En ondanks het affront voor de ‘gewone’ lezer en twijfels bij de boekverkopers was het boek plots een verkoopsucces, bijna tien maanden na verschijnen.
Hoe is dit nu te verklaren? Het blijft een boek voor de, laat ons zeggen, wat verdergevorderde liefhebber, dat blijkt ook uit de lezerscomments op een site als Goodreads, die overigens ook voor het overgrote deel van ná de bekroning zijn. Ook de nieuwe liefhebbers van Heitman zijn, zo vermoed ik, precies de lezers van de boekenbijlages waar Wormmaan meteen na verschijnen al zo geprezen werd.
Wat zegt het over de invloed van de traditionele boekenbijlages anno nu dat hun recensies nauwelijks invloed lijken te hebben op de verkoop? En: was dat vroeger eigenlijk zo anders? En waarom is het uitgerekend een bekroning die zo’n vliegwieleffect heeft? En waarom geldt dat niet voor andere prijzen?
Ik zou haast zeggen: ik stel alleen maar vragen.
Om dan maar één antwoord te geven: ooit las ik die boekenbijlages van Volkskrant en NRC en liet me erdoor leiden. Ik leende de besproken boeken (voor kopen had ik geen geld) en ploegde me erdoorheen. Op zeker moment ontdekte ik dat het criterium voor Vk- en NRC-recensenten vooral ontoegankelijkheid was. Net als tijdens mijn opleiding Nederlands was herkenbaarheid uit den boze. Al vrij lang raadpleeg ik soms nog de boekenbijlages vooral om te kijken welk boek ik dus niet hoef te lezen. Trouwens, het zelfde geldt m.m. voor films.
Heeft u gemist hoe Thomas de Veen met een juichrecensie in het NRC er tot tweemaal toe voor zorgde dat een boek van Anjet Daanje een bestseller werd?
Ik denk niet dat je op basis van de wederwaardigheden van Wormmaan en de uitspraken over Fens en Van Dis een algemene vraag stellen als: ‘Wat zegt het over de invloed van de traditionele boekenbijlages anno nu dat hun recensies nauwelijks invloed lijken te hebben op de verkoop?’. Daarvoor is eerst ‘meer onderzoek’ nodig!