Een zomer met Manon Uphoff (9)

Ik ben blijven nadenken over het mogelijke verwijt van ‘balkanisme’ tegen Manon Uphoff: de neiging om ‘de ander’, in dit geval afkomstig van de Balkan, te zien in cliché-beelden en niet voor wat die ander werkelijk is.

Ik denk dat iedereen die weleens een relatie heeft gehad met iemand uit een andere cultuur – want daarover ging het in de bekritiseerde roman De spelers – begrijpt dat het vrijwel onmogelijk is dat allerlei clichés, beelden, opvattingen over cultuurverschillen de relatie insluipen: zo zijn zij nu eenmaal. Het omgekeerde is ook het geval: “Jullie feestjes zijn altijd zo stijf”, “bij jullie moet je drie maanden vantevoren een afspraak maken”, “jullie kunnen niet koken”. Ik noem nu maar drie negatieve stereotypen. Ze zijn als generalisaties natuurlijk niet eens onwaar, ze zijn handige vuistregels om in de samenleving te kunnen opereren, ook al moet je een partner niet in zo’n frame duwen. Tegelijkertijd geldt ook het omgekeerde, want sommige eigenschappen van je partner die je misschien als onaangenaam ervaart, zijn geen kenmerk van een slecht karakter, maar van een andere cultuur. Bovendien word je doordat je van iemand houdt niet zomaar ineens een antropoloog en historicus van diens cultuur.

In het klein geldt het natuurlijk voor iedere relatie, want je partner heeft altijd net een andere opvoeding gehad, komt uit een gezin waarin net andere normen en waarden gelden. Zoals het ook geldt voor iedere onmoeting met een ander die niet meteen tot liefde leidt.

En zoals het geldt voor het lezen: ik kom niet uit Utrecht, en niet uit een grote familie, ik ben geen vrouw, en niet van 1962, ik schrijf geen korte verhalen of romans. Hoe kan ik Manon Uphoff ooit begrijpen zonder zelf van alles in te vullen, elementen uit mijn eigen particuliere ervaring te laten staan voor de hare? En mijn eigen clichés over Utrechtenaren, schrijvers, vrouwen, te laten gelden? Kan ik ontsnappen aan balkanisme (utrechtisme)?

Moordscènes

Het verhaal ‘Iconen’ in De zoetheid van geweld (2013) van Manon Uphoff is een case study van deze problematiek, de neiging om een ander te willen interpreteren vanuit enerzijds cliché-beelden over de cultuur van die ander en anderzijds je eigen achtergrond. Niet veel Nederlandse lezers zullen zich de moord uit 2006 op de dorpspriester Oleg Stoepitsjkin uit het dorpje Neivo-Sjaitanski herinneren. De man werd op kerstavond vermoord door twee dronken dorpsgenoten, die hem kennelijk min of meer uit willekeur doodsloegen met een kandelaar. Ze probeerden de kerk daarna in brand te steken, en namen wat van de betrekkelijk armetierige iconen mee, die ze deels achteloos achterlieten in de buurt van de kerk.

Dit verhaal werd indertijd opgetekend door Coen van Zwol in NRC Handelsblad; Uphoff gebruikte dat artikel als de feitelijke basis voor haar verhaal, dat gaat over een schrijfster die met haar man op vakantie is ver weg van huis (eerste stap), in Kroatië, en daar een artikel leest over die moord op 1200 kilometer van Moskou (dat zijn dus nog twee stappen: eerst naar Moskou en dan naar de Oeral). De fantasie van de schrijfster gaat dan met haar op de loop: ze stelt zich de mannen voor terwijl ze door het dorpje lopen, op weg naar een oude priester onmiddellijk na de nachtmis (of hoe heet dat, in de Orthodoxe kerk). Als ze dan ontdekt dat de priester slechts 41 was (Uphoff was zelf 44 toen het verhaal verscheen) en dat er die avond helemaal geen kerstdienst was, stelt ze haar verhaal gaandeweg bij. Het resulteert in een van de indrukwekkendste moordscènes die er in het Nederlands geschreven zijn.

Satan

Het interessante van ‘Iconen’ is dat de schrijfster haar kaarten op tafel legt. Ze laat zien hoe ze geïnspireerd is door de feiten van het verhaal, door haar romantische ideeën over het leven op het Russische platteland – waar ze vermoedelijk net als de meeste van haar lezers nooit geweest is –, en door haar eigen herinneringen, met name aan het katholicisme van haar vader, en de warme particuliere herinneringen die dat opleverde voor het kerstfeest.

Het gaat nog een stap verder, want ook Stoepitsjkin zelf werd gedreven door verhalen. Hij trok naar Neivo-Sjaitanski uit romantiek, omdat hij wist dat in dat gebied de Romanovs waren vermoord en met name de door hem in religieuze zin aanbeden Elizabeth. Hij reisde met andere woorden naar de Oerol, naar het oosten, vanwege een verhaal dat hem noodlottig werd. Want natuurlijk is ‘Iconen’ een verhaal over verhalen. En daarmee indirect over oriëntalisme, balkanisme (Kroatië wordt in het verhaal nauwelijks benoemd, maar als het aan bod komt, dan als een paradijs.) Zoals ook zijn moord meteen het onderwerp werd van romantische geschiedenissen: was het een teken van de religieuze verloedering van Rusland? Misschien zelfs van het naderende einde der tijden? Was het toeval dat hij op kerstavond werd vermoord in een dorp dat naar Satan (Sjaitanski) was genoemd? Het artikel in NRC was indertijd getiteld ‘Wat een roofmoord op Kerstavond zegt over de Russische ziel’.

IJzingwekkend

Het oorspronkelijke verhaal over Stoepitsjkin is vrij lastig te vinden, onder andere doordat Uphoff om redenen die ik niet begrijp Stoepisjkin schrijft, en Nejvo-Sjitanski. Vanwege de nare associaties zou de naam volgens van Zwol veranderd zijn, maar op Google Maps en in Wikipedia is het nog steeds te vinden als Nejvo-Sjajtanski (Нейво-Шайтанский). Als gevolg van de verslaggeving van Van Zwol heeft het Nederlands als enige westerse taal een artikel op Wikipedia over de plek. Zo ziet de kerk eruit:

Min of meer tussen neus en lippen door neemt Uphoff ook nog een ijzingwekkende verkrachtingsscène in haar verhaal op: ook in de werkelijkheid buiten haar verhaal waren de moordenaars verdacht van een verkrachting in november voorafgaand aan de moord. De suggestie is dat ze misschien wilden biechten. De verkrachting, en vooral de verkrachte vrouw, worden min of meer nadrukkelijk in het verhaal gelast, ze spelen er verder geen rol in, en precies dat maakt die scene extra naar.

En: wat zouden al deze personages nu over Poetin denken?