Op 1 september 2022 vertrekt Antal van den Bosch als directeur van het Meertens Instituut. De laatste vijf dagen van de maand nemen enkele (oud-)medewerkers van het instituut afscheid.
Van den Bosch lijkt een gewone familienaam, gevormd op basis van een onzijdig woord voor een veel voorkomend landschapstype met Van den ervoor en -ch erachter en met op het internet 9.000.000 hits. Ongetwijfeld zitten hier hits bij die niet accuraat zijn, maar raadpleging van de familienamenbanken van Nederland en Vlaanderen (zie www.cbgfamilienamen.nl) bevestigt dat de naam frequent is. Niets aan de hand, denk je dan, zoiets komt meer voor. Toch valt iets ongewoons op: naast de -sch van Bosch is er de vorm den. Bos(ch) is namelijk onzijdig en den moet dus de oude datief van het zijn, zoals in
- Na den eten
- Van den bloede
- In den beginne
- Van den Hout
- Van den Broek(e)
Dit den is zo goed als verdwenen behalve in eigennamen, al schrijft in 1882 T. van Lingen nog: “Vóór den eten, na den eten worden in het dagelijksch leven meer gebruikt dan vóór-, na het eten. Den eten is ene rest van den dativus den etene.” (p. 205 in “Woordfamiliën”, Noord en Zuid, Jaargang 5, p. 102-110). Van den bloede komt nog een enkele keer voor in de context van prinsen en prinsessen. In de Statenvertaling (SV) van 1637 is de uitdrukking nog gangbaar: Jesaja 34, 6: … van den bloede der lammeren ende der bocken … (‘van het bloed der lammeren en der bokken’). Maar anno 2022 is het normaal. Ook den in In den beginne, Genesis 1, is in de Herziene Statenvertaling (HSV) en de NBV(21) het geworden.
Een enkele keer is den als de gebleven en niet het geworden, waar dat wel gekund had. Dat heeft soms met betekenis te maken. Verlos ons van de(n)/het boze uit Matteüs 6, 13 is een voorbeeld. Van de(n)/het boze is de vertaling van het Griekse ἀπὸ τοῦ πονηροῦ, waar τοῦ πονηροῦ mannelijk en onzijdig is. De HSV kiest hier voor: “verlos ons van de boze”, terwijl de NBV21 “red ons van het kwaad” heeft. Je kunt in hedendaags Nederlands van de boze niet langer in het rijtje onzijdige woorden hierboven plaatsen, op één lijn met Van den Bosch, om het als ‘het kwade’ te interpreteren. Van de boze staat op één lijn met op de(n) duur, waar duur mannelijk is, en betekent ‘de kwade, de duivel’. De moderne bijbelvertalers moeten dus expliciet de keuze voor mannelijk of onzijdig maken. De Statenvertalers van 1637 hoefden dat nog niet, terwijl ze dat – opmerkelijk genoeg – wel deden. Bij Matteüs 6, 13 plaatsten ze een verwijzing naar Matteüs 13, 19 waar ondubbelzinnig een mannelijke nominatief staat: ὁ πονηρὸς ‘de boze’. Zo’n verwijzing zou in hedendaagse vertalingen overbodig zijn. Daarentegen zou een keuze voor onzijdig het in 1637 ook al gekund hebben, zie in de SV 1 Johannes 5, 19: “Wy weten dat wy uyt Godt zijn, ende dat de geheele werelt light in het boose.” Van het boze is nooit dubbelzinnig geweest, maar in van de(n) boze heeft zich ongemerkt een betekenisbeperking voltrokken.
Terug naar Van den Bosch. Den is hier, ondanks de schijn van het tegendeel, nog steeds onzijdig. Nu zou je kunnen denken dat in familienamen den ‘onzijdig datief’ kan worden gehandhaafd als een speciale eigenschap van eigennamen, maar dat is niet zo. Dat leert het onderstaande rijtje familienamen eveneens op basis van vernoemingen naar onzijdige landschapsnamen. Der, het daar meest voorkomende voorafgaande lidwoord, duidt eerder op vrouwelijk of eventueel meervoud van het zelfstandige naamwoord.
- Van der Woude
- Van der Meer
- Van der Land(e)
- Van der Veen
- Van der Velde
- Van der Zande(n)
- Van der Sanden (maar wel Van de Sande zonder -n!)
Al in de 14e eeuw kom je de naam Van den Bosch tegen. In de bijna 4000 oorkonden van het CRM14, zie www.middelnederlands.nl, komt de sequentie van den bosch in drie regio’s zeven keer voor, zie bijgaande kaart: Den Haag-Voorschoten-Leiden, Heeswijk-Dinther-Sint-Oedenrode en Roermond-Herten. Nader onderzoek leert dat het alleen in de regio Den Haag-Voorschoten-Leiden, met oorkonden uit 1376, 1381 en 1394, om een familienaam gaat, van mogelijk één en dezelfde persoon: Dirc van den Bosch. In 1394 zijn hij en een collega “scepene in Leyden”. De naam Van den Bosch kan bogen op een eeuwenoude traditie.
Het is niet iedereen gegeven zijn naam al in de 14e eeuw tegen te komen. Van den Bosch is dan misschien een gewone naam, maar tegelijk toch ook een bijzondere.
Piet van Reenen (met dank aan Gertjan Postma en Marjo van Koppen)
Is hij familie van de koloniaal Johannes van den Bosch, bekend van de 1ste Van den Boschstraat in Bezuidenhout? De tuin van diens villa Boschlust(!) is nu de locatie van het Nationaal Archief en het horecaterras ervoor.