Oktober met Manon Uphoff

Er zou eens een theoloog of godsdienstwetenschapper moeten schrijven over het werk van Manon Uphoff. Er klinken altijd, zij het meestal zacht, religieuze ondertonen in haar werk, en haar fascinatie voor mythen en verhalen als manieren om zin te geven aan ons getourmenteerde bestaan kun je ook interpreteren als een zoektocht.

De studie van die gedroomde theoloog zou kunnen beginnen met het onlangs verschenen essay Oktober dat Uphoff schreef voor Das Mag: een essay dat begint op Dierendag en eindigt op de dag voor Allerheiligen, en wat er tussendoor staat kun je lezen als een heidens credo.

Oktober is volgens Uphoff de maand van de doodsverwachting. De dieren zijn op 4 oktober niet in een feestelijke stemming maar raken in bange afwachting van november, de slachtmaand. Bomen raken bedekt met ‘vlammend blad’, dat weldra zal vallen. En ook de mens gaat op zoek naar haar doden.

Aardser

De mythe van Demeter en Persephone speelt een belangrijke rol in Oktober. Ik kan me niet herinneren dat het in eerder werk van Uphoff prominent aanwezig was, het lijkt me een nieuw bloesemtakje in het oeuvre. Persephone was de dochter van Demeter, de godin van het het graan en alles wat op de aarde groeit. Zij werd ontvoerd door Hades, de god van de onderwereld. Uiteindelijk kreeg Demeter gedaan dat Persephone terug mocht keren naar de bovenwereld – zij het slechts de helft van het jaar. Dit verklaart het feit dat de wereld gedurende die helft (het herfst- en winterseizoen) treurt. In oktober vierden Griekse vrouwen feesten rondom deze verschijnselen, de Thesmophoria en de (grote) Mysteriën van Euleusis.

Uphoff roept deze heilige gebeurtenis voor vrouwen op in Oktober, waar ze onderzoekt wat de relatie is tussen de onderwereld en de bovenwereld. Een van de interessante theologische kanten van het verhaal van Demeter en Persephone lijkt mij dat het hier meer gaat over die relatie tussen op en onder de grond dan die tussen hemel en aarde. Je zit als het ware een verdieping lager in de werkelijkheid. Je krijgt daardoor een aardsere godsdienst.

Overigens blijkt Uphoff in haar eigen onderwereld vooral op zoek naar haar moeder. Ze beschrijft een nooit gepubliceerd (“terecht afgewezen want nogal hermetisch”) verhaal over een moeder die in de onderwereld met een hondenkop op aan het stofzuigen is. De dochter troost haar moeder tot deze opnieuw sterft, en pas dan kan de dochter weer naar de bovenwereld terugkeren. “De overtuiging wekken dat de dood niets anders was dan een wedergeboorte”, schrijft Uphoff, “schijnt het hoofddoel van de eleusinische mysteriën te zijn geweest.” Een vrouwelijke en heidense versie van het evangelie.

Traag

Uphoff is een meester in het leggen van verbindingen tussen alle uithoeken van haar werk. In Oktober herneemt ze bijvoorbeeld een verhaal dat ze in Vallen is als vliegen als het ware tussen neus en lippen door vertelt en hier een nieuwe betekenis krijgt: dat van de aardappel die haar man ooit vond en die er uitzag als een mannetje. Die ze samen redden van de dood, maar uiteindelijk toch moesten begraven. Waarna er uit die grond lekkere verse aardappeltjes kwamen.

Uphoff schreef nooit eerder zo essayistisch in de zin van tastend en zoekend en zonder fictie. Ook daarom lijkt Oktober me een nieuw bloesemtakje in haar werk, net als het feit dat ze het essay doorschiet met lyrische passages, soms vormgegeven als een gedicht – ik bedoel met regelafbrekingen. Oktober eindigt met een ‘aantekening van Persephone, met een tekening van een boom’:

De boom is een wezen
Van elegantie en bedachtzaamheid|
De boom (…)
schrijft [zijn gedachten]
traag met zijn takken
op het papier
van land en lucht)

Bomen komen vaker voor in Uphoffs werk, maar hier leggen ze, geworteld in de aarde, alsnog een band tussen land en lucht. Alle niveaus van de werkelijkheid worden verbonden. Door het traag schrijven.