Hij bestaat echt in ons dichtbevolkte land: een boerderij met de naam ‘De Eenzaamheid’. Je vindt hem boven Leiden, in het merengebied bij Warmond. Er bestaan in ons land meer toponiemen die duiden op een afgelegen ligging. Hieronder volgt een aantal namen uit allerlei delen van ons land. Daarna zoomen we in op het westelijk rivierengebied.

Afgelegen plekken in den lande

America is de naam van een plaats midden in De Peel. De eerste bewoners waanden zich blijkbaar net zo ver van de bewoonde wereld af als Columbus toen hij in 1492 Amerika ontdekte. Het isolement is verdwenen, de naam is gebleven.

In Friesland kennen we nog de plaats Buitenpost. De etymologiebank zegt daarover:

Fries Bûtenpost. 1388 en 1503 Post¹, 1418 Uetpost², 1480 Butapost³, 1508 Buta post⁴, 1558 Butenpost⁵, 1579 sic: Butenbast⁶; Samenstelling van buta ‘buiten, in de richting van de zee,.

Lit. ¹OFO 1 182, ²Gildemacher 2007 52, ³OFO 1 300, ⁴Idem 4 177, ⁵krt NGW, ⁶krt Sibrandus Leo.

Zeker in de variant van de naam Buitenpost uit 1418 zit een element van ‘buitenwaarts’. Dergelijke namen, met buiten of uter, uiter erin, komen vaker voor.

Verder kennen we nog Buitenveldert bij Amsterdam. De etymologiebank geeft aan:

1399 Buten de Veldaert¹, 1413 Butervellert², 1839 Buitenveldert³; Buiten heeft betrekking op de ligging ten zuiden  van het gebied dat Veldert ‘bouwland’ heette

Lit. ¹Groesbeek 1966 101, ²Van Mieris IV 270, ³Van der Aa 1 161.

Ook Uithuizen in Groningen heeft een etymologie waarbij uit staat voor ‘buitenwaarts, richting zee’. En de plaats Uithoorn dankt volgens de etymologiebank  haar naam aan de samenstelling van horn ‘uitspringende bocht, hoek’ en uit ‘buitenwaarts gelegen’

In het westelijke rivierenland

‘Uit- en buitennamen’

In Altena kennen we Uitwijk, Uithoven en Uiterspijk. Alle drie de namen geven aan dat de locaties buiten, op afstand van het (machts-)centrum lagen. In casu buiten Woudrichem, de motteburcht van Altena en Spijk bij Emmikhoven.

Bij het dorp Veen lagen de Uitbeemden:

– die Uytbeemden, ca. 1440 (Van Beurden, 1906, p. 54)[i]
– de Uytbeemden, 1450 (5 morgen tienden onder Veen in de Uytbeemden, leenheer Claes van Heeswijk; Van
Schilfgaarde, 1926, r. 103)
– de Uipende, 1832 (kad. minuutplan, Gem. Veen, A 2)

Het woord uit duidt hier op verder van de oeverwal af, lagergelegen ontginningsweiden.

De benaming uiterwaarden voor buitendijks land bij de rivier zijn in dit verband logisch. Het zijn de opgeslibde percelen buiten, buiten het omdijkt gebied. Een kasteel Otterdijk bij Emmikhoven ontleende zijn naam niet aan otters, maar aan uiter. Het stond buiten een dijk van de rivier de Alm.

De naam ‘Buiten’ komen we als zelfstandig toponiem tegen:
– daer buyten, 1580 (2 hont lants, gelegen daer buyten; Van der Velden, 1987, p. 78)
– Buiten, 1832 (Kadaster, Gemeente Ethen, D 1)

Daar lag overigens ook een Buitenstraat, die van Genderen naar de natte gebieden ten zuidoosten ervan leidde.

Minder verrassend zijn namen als Buitenkade en Buitendijk. Dit betreft kades die vanaf de zeedijk het opslibbende buitendijkse gebied ingaan. Een bekende Buitendijk is die bij de Amer bij Hank. Tegen 1700 scheidde deze de nieuwe Zuid-Hollandse polder en de rest van Altena van het zilte buitenwater van de Amer en de Biesbosch. Ook langs het Hollands Diep, tussen Lage Zwaluwe en Moerdijk, komen we een Buitendijk tegen.

Babyloniënbroek en zijn Cuba’s en Egypte

Het dorp met de naam die het meest op een afgelegen ligging duidt is Babyloniënbroek. Wie opgelet heeft bij het Bijbelonderricht weet dat het volk van Israël ooit naar Babylon in het Land van de Eufraat en de Tigris verbannen was.  De naam Babyloniënbroek is oud:

– Babilonia, 1131 (Van den Bergh, OHZ 1, nr. 117)

– Communitas parrochie et ville de Babylonia, 1286 (Van den Bergh, OHZ III, nr 588)

– Babilonienbroec, 1301 (Van Bavel, 1972, r. 27)

Voor de naamgevers moeten we denken aan de bewoners van de uithof in Aalburg. Dat waren (aanvankelijk, later was de bezetting werelds onder leiding van een provoost) de monniken van de Abdij van Sint-Truiden. Zij stichtten in diverse dorpen een parochie, ook in Babyloniënbroek. Dat was een moeilijk te bereiken plek. Weliswaar liggen zowel Aalburg als Babyloniënbroek op de Biesheuvelstroomrug, maar die is in de loop der millennia flink verzonken. Her en der zal het dus in de winter erg nat geweest zijn, men zal daar al glibberend over ontginningskades het dorp hebben moeten bereiken. Rondom de nederzetting zal men in het komgebied in de winter een watervlakte gezien hebben. Kortom, voor de monniken meer dan een afgelegen oord, en wel een echt verbanningsoord.

Toch zijn er rondom dit dorp nog informele veldnamen die op (nog meer) afgelegenheid, verlatenheid duiden. Alleen de hele oude boeren kennen deze namen nog. Veelal zijn ze niet in documenten te vinden. Aan de uiterste noordgrens van de gronden, behorend tot het dorp, hadden de boeren een perceel de informele naam Cuba gegeven. En ook ten zuidwesten van het dorp lag er een Cuba. Het lag midden in de polder, achter betere weilanden. Het was erg laag en nat. In de ruilverkavelingstijd is er een meter ophooggrond op aangebracht. Zelfs Egypte was aanwezig. Het lag bij het eerstgenoemde Cuba, tegen de noordrand van de polder van het dorp.

De Laagt

Aan de noordzijde van de centrale kom ligt een weg naar de kom met tegenwoordig de naam ‘Laagt’.

 – Emichover Steech, 1637 (ARA, VTH 1398)

– (l) de Leegt, 1865 (kaart van Kuyper)

In de volksmond spreekt men over ‘De Legt’. In het dialect van de streek wordt een lange ee vaak uitgesproken als een e: Hij heeft wordt hij het.  Daar waar een straat in de buurt Lage Straat heet, is het duidelijk dat men de straat aanduidde als straat die naar de leegte leidde, de onbewoonde komgronden met water, riet en hooguit hooibouw ver van het dorp.

Het Zwart End

Tussen de dorpen Hank en Nieuwendijk ligt een locatie die men in de volksmond Het Zwart End noemt. Omdat de protestanten uit Hank en omgeving er hun protestantse schooltje en kerkgebouwtje hadden, werd wel gedacht dat het een scheldwoord van de katholieken was. Evenwel, in het gezin van de ouderling-schoolbestuurder had men het ook over het Zwarte End. De naam verklaring zal daarin zitten dat het tussen de dorpen aan lichtschijnsel van huizen ontbrak. Het was een pikdonkere, afgelegen uithoek, vanuit bepaalde richtingen erg moeilijk bereikbaar via gladde kades.

Polder Maltha

De zuidelijkste landbouwenclave in de Biesbosch heette polder Maltha. Zuidelijker, langs de Amer, lagen aan de zuidzijde van een brede kreek. Verder gaan kon men bij Maltha eigenlijk niet. Deze ver-weg naam is erg toepasselijk voor zo een afgelegen plek.

De naam ‘Maltha’ (met of zonder letter h)  komt men westelijker in het rivierengebied  opnieuw tegen. Bij Fijnaart, tussen Zevenbergen en Willemstad is er ook een gebied bij de gorzen aan het water, hier het Hollands Diep, met de naam Maltha. Of de naamgevers dit van elkaar afgekeken hebben is onbekend. Dit Maltha is niet op kadasterkaarten teruggevonden.

Ook bij Zierikzee op Schouwen-Duiveland en bij Bergen op Zoom zijn toponiemen Maltha. De geschiedenis hiervan valt buiten het bestek van dit artikel. De kruistochtridders van het eiland Maltha hebben blijkbaar de naamgevers van polders geïnspireerd.

Slot

Onze voorvaderen en voormoeders hadden een sterke band met het land of het dorp waar zij woonden. Locaties op afstand kregen dus al gauw voorvoegsels als buiten– of uiter-. Echt ver weg liggende locaties kregen exotisch klinkende namen als America, Babyloniënbroek, Cuba, Egypte  of Maltha.

Toegift

Dat percelen of polders soms exotisch klinkende namen kregen, wil niet zeggen dat elke buitenlandse naam duidt op afgelegenheid. De naam Spaanse Polder bij Rotterdam heeft, volgens een bronloze mededeling op Wikipedia, niets te doen met Spanje. Het gaat om een verbastering van Spangse polder. En Spangen is de naam van een wijk en een water, waarvan de etymologie onbekend is.

Terug nog even naar Babyloniënbroek. Daar lag een veld met de naam Jeruzalem. Ook hier is er geen verband met een grote afstand tot de bebouwing. Integendeel, het perceel lag vlak bij de kerk en de terpboerderij die in bezit waren van de Abdij van Sint-Truiden. De ligging bij deze objecten maakten het perceel als het ware tot ‘Heilige Grond’. Of de monniken of de dorpelingen daarvoor de naam Jeruzalem verzonnen hebben is niet bekend.

---

[i] Bron van de oude vermeldingen: B.W. Braams, Oude Topografische Elementen in het Land van Heusden en Altena, Heusden 2000.