Sommige woorden worden eerst gebruikt door jongeren in hun zogenaamde straattaal, en stijgen vervolgens in aanzien en bekendheid doordat een deftig woordenboek als Van Dale ze opneemt. Dat geldt bijvoorbeeld voor de benaming patta’s voor (sport)schoenen, die Van Dale in 2005 aan zijn bestand heeft toegevoegd als: pata ‘linnen of canvas sportschoen’, een leenwoord uit het Sranantongo. Maar is dit werkelijk een jong straattaalwoord, en wat is de verdere herkomst van het woord?

Suriname

Het blijkt dat patta’s al bijna een eeuw in het Nederlands bekend zijn, althans in de Surinaamse variant van het Nederlands. Sinds 1934 wordt in Nederlandstalige kranten in Suriname geadverteerd voor patta’s of pata’s: ‘Gekleurde patta’s’, ‘Wij hebben meer dan 4000 paren pata’s in voorraad, in alle soorten. Van een baby af.’ Patta’s zijn, zo blijkt uit de advertenties, ‘zeer geschikt voor het tennissen’.

Het Woordenboek van het Surinaams-Nederlands van J. van Donselaar uit 1989 vermeldt pata als een Sranantongo-woord voor ‘goedkope schoen, bijv. gymnastiekschoen, aanvankelijk alleen van canvas, tegenwoordig ook van ander materiaal’. In het Sranantongo wordt het woord gespeld met één t, maar omdat de a voor de t kort wordt uitgesproken, wordt het woord in het Nederlands meestal gespeld als patta met twee t’s.

Voor de herkomst van het woord vergelijkt Van Donselaar vormen in allerlei talen, zonder dat het hem lukt te bepalen wat de precieze herkomst van het Sranantongo-woord is. Zo vermeldt hij Spaans en Portugees pata ‘poot, been; klauw, hoef’ en Middelengels patten als naam voor allerlei soorten schoeisel. Voorts merkt hij op:

In Yoruba (een stam en een taal uit Nigeria): ‘bata’ = schoen. Er waren onder de in Suriname ingevoerde slaven ook Yoruba (Wooding 31). In Ghana: ‘bata’ = sandaal, aldaar o.m. verkocht door de firma Bata (Sey 73). Deze laatste associatie is ook in Suriname mogelijk. Echter: er zijn andere, vermoedelijk oudere, vormen: patapata*, patapedo*.

De oudste vorm

Van Donselaar vermoedt dus dat patapata en patapedo ouder zij dan pat(t)a. Klopt dat? Uit de – helaas relatief geringe – Surinaamse bronnen blijkt in ieder geval dat geen van deze woorden vóór de twintigste eeuw voorkomt: zo staan ze niet in negentiende-eeuwse woordenboeken als het Neger-Engelsch Woordenboek van H.C. Focke uit 1855 of het Woordenboek Nederlands in Suriname van 1667 tot 1876 van J. van Donselaar.

Uit de Surinaamse kranten op Delpher blijkt de oudste vorm pata pedo te zijn, dus geschreven als twee woorden. Het oudste citaat dateert van 1923: ‘Velen die allang voetbalschoenen of pata pedo’s, zooals de jeugd de tennisschoenen noemt, onder den kapstok hadden gedeponeerd’. In 1927 wordt geadvertenteerd voor: ‘Schoenen, Pata Pedo, voor jongens’, en wat later wordt het als één woord geschreven: ‘soliede patapedo’s met rubberzolen en hakken’. Maar pata pedo of patapedo komt in de kranten slechts voor tussen 1923 en 1928, en daarna slechts eenmaal in 1961 in een terugblik op hoe de jeugd er vroeger uitzag: ‘ja de zachte schoenen “pata patapita” patapedo zijn veelal gebleven zij het in andere vorm met rode kousen’. Hierin lijkt “pata patapita” een soort merknaam. Verder heeft Edgar Cairo het in werken tussen 1977 en 1984 soms over patapedo’s, die hij verklaart als ‘gymschoenen’ of ‘zachte schoenen’. Cairo stond bekend om zijn kleurrijke en verouderde taalgebruik. Over de vorm patapeido (zoals nu de normale spelling is) zegt Renata de Bies in haar Prisma Woordenboek Surinaams-Nederlands uit 2009 dan ook dat het woord verouderd is, en ze geeft als betekenis ‘een soort goedkope, dunne pata’.

In 1951 vinden we voor het eerst patta-patta, met als toelichting ‘een rubberschoen’, in 1971 is sprake van ‘een paar goedkope verlepte patapata’s’, en in 1973 schrijft Bea Vianen in Het paradijs van Oranje: ‘Carlos […] liep het grootste deel van het schooljaar op patapata’s, ofwel goedkope sportschoenen, in die dagen het schoeisel van de armen.’ De vorm patapata is dus niet heel gebruikelijk.

Het normale woord in kranten en andere teksten is sinds 1934 pat(t)a’s, en dat woord vervangt dus het oudere pata pedo. Patapata treedt pas later op en blijft zelden. De oudste betekenis van alledrie de woorden is ‘tennisschoen’, en de opkomst van de woorden is kennelijk hand in hand gegaan met de verbreiding van sporten als tennis in de twintigste eeuw.

Waar komen de verschillende vormen nu vandaan en hoe verhouden ze zich tot elkaar? De vorm patapata is het makkelijkst te verklaren: dat is een verdubbeling van pata. In het Sranantongo komen verdubbelingen regelmatig voor, en in dit geval geven ze waarschijnlijk het meervoud aan: het gaat immers om een paar schoenen. Overigens denkt Van Donselaar dat patapata ‘eerder’ een vervorming is van patapedo, maar dat lijkt me gezien de tijdsspanne tussen pata pedo (na 1928 in onbruik geraakt) en patapata (pas in 1951 aangetroffen) minder waarschijnlijk.

Ondertussen tasten we nog steeds in het duister over de herkomst van pata pedo en pat(t)a. Omdat pata pedo de oudste vorm blijkt te zijn, is pat(t)a hiervan wellicht een verkorting. Maar wat is de brontaal van deze woorden? Laten we de mogelijkheden eens op een rij zetten.

Portugees of Spaans?

Over de herkomst van pata pedo heeft voor zover ik kan nagaan slechts één auteur zich gebogen, namelijk Coen W. Schoonhoven in De Nieuwe Taalgids 1939 (33), p. 159. Hij merkt op: ‘Een woord dat ik niet kan thuis brengen en naar de vorm hier [onder de Sranantongo-woorden] onderbreng is: patapedo (tennisschoen)’, en hij voegt als noot toe:

Dr. E.J. Abrahams schrijft mij uit Paramaribo: ‘Patapedo is waarschijnlijk afkomstig van het Portugeesch. Patagonië komt ook van pata Goa (omdat Magelhaes daar menschen met groote voeten vond); plat spreekt men ook van pata’s; in het Maleisch meen ik dat schoen sepatoe is (ook van het Portugeesch). Vroeger sprak men hier van “sieksie wiekie” = letterlijk 6 weken (bedoeld op de gebruiksduur).’

Abrahams verwijst dus, net als Van Donselaar, naar Portugees en Spaans pata ‘poot’. Het Sranantongo bevat inderdaad relatief veel woorden uit het Spaans en Portugees en het is natuurlijk niet onmogelijk dat een woord voor ‘poot’ overdrachtelijk de betekenis van een bepaald soort schoen krijgt, maar heel waarschijnlijk lijkt dat in dit geval niet, want pata komt niet voor in het Sranantongo: ‘poot’ is futu. (Er bestaat wel een Sranantongo-woord patu, maar dat betekent ‘pot’ en is ontleend aan het Nederlands.) En hoe zit het dan met pedo? Abrahams verklaart dat niet, maar gezien de vergelijking met Patagonië beschouwt hij dit wellicht als een achtervoegsel; nu kennen het Portugees en Spaans wel een achtervoegsel –edo, waarmee collectiva worden gevormd, maar dat wordt eigenlijk alleen in plantnamen gebruikt, en waar komt de -p- dan vandaan? Pedo lijkt – ook gezien het feit dat pata pedo aanvankelijk werd geschreven als twee woorden – eerder een specificatie te zijn van pata. Ik kan geen bestaand woord pe(i)do vinden in het Sranantongo, dus wellicht gaat het om een soortnaam of merknaam; dan zou de oorspronkelijke naam iets zijn geweest als ‘patta-schoen van (het merk) pedo’.       

Engels?

Patta zal dus niet afkomstig zijn uit het Portugees of Spaans. Als alternatief noemt Van Donselaar Middelengels patten, de naam voor allerlei soorten schoeisel. Het Sranantongo kent veel Engelse woorden, omdat de taal is ontstaan als een mengtaal van Europese talen als het Engels en Afrikaanse talen. Maar volgens de Oxford English Dictionary betekent patten tegenwoordig ‘schoeisel met een dikke zool zonder geps of veters, klomp, steltschoen’ en vroeger ‘een overschoen met een extra dikke zool om door de modder mee te lopen’. Hoe dit geleid kan hebben tot de naam voor een lichte tennisschoen of sportschoen, is onduidelijk.

Yoruba?

Tot slot wijst Van Donselaar erop dat een aantal West-Afrikaanse talen vergelijkbare woorden kennen, zoals Yoruba bata ‘schoen’, en in Ghana bata ‘sandaal’. Die bata-vormen brengt hij in verband met de schoenen van de bekende firma Bata, en hij wijst erop dat ook het Sranantongo pata mogelijkerwijs is geassocieerd met de Bata-schoenen.

Nu is het Yoruba door vertegenwoordigers van de Church Missionary Society al vrij vroeg beschreven. Samuel Crowther vermeldt in zijn Vocabulary of the Yoruba Language uit 1843 inderdaad:

Bàta, n. shoe; sandal; hoof. – e.g., Bàta li afi işe agbara li arin ęgun, ‘With shoes one can get on in the midst of thorns.’

Volgens Pliny Earle Chase in ‘On the Comparative Etymology of the Yoruba Language’ (Transactions of the American Philosophical Society, vol. 13 (1), 1865, pp. 35-72) had Yoruba bata verschillende betekenissen, zoals ‘dierenhuid’, ‘leer’, ‘schoen’, ‘sandaal’, ‘hoef’ en ‘doosje’. Het woord is verwant met de werkwoorden ba ‘buigen, passen, ontmoeten’ en bo ‘bedekken’. De oorspronkelijke betekenis van bata zal ‘dierenhuid’ zijn geweest, en de andere betekenissen zoals ‘(leren) schoen’ zijn daarvan afgeleid. Het gaat om een oud, inheems woord dat geen relatie heeft met de firma Bata. De vormverschillen (bata – patta) en betekenisverschillen (leren schoenen – linnen sportschoenen) maken het onwaarschijnlijk dat het Sranantongo-woord teruggaat op het Yoruba, maar doorslaggevend is de datering: pat(t)a is immers pas lang na de afschaffing van de slavernij voor het eerst aangetroffen en kan dus niet door tot slaaf gemaakten zijn geïntroduceerd.

De firma Bata?

Maar zou Sranantongo pat(t)a dan kunnen teruggaan op de naam van de firma Bata? Ook dat lijkt onwaarschijnlijk, als we de geschiedenis van die firma bekijken. In 1894 richtten de twee broers Tomáš en Antonin Baťa (uitgesproken als /Batja/) in Zlín, in wat nu Tsjechië is, een schoenenfabriek op. Ze vernoemden het bedrijf naar zichzelf: T. & A. Baťa. Vanaf circa 1910 exporteerden ze hun schoenen naar landen in Europa en later ook daarbuiten, onder de vereenvoudigde naam Bata. In de jaren 1920 richtten ze ook vestigingen op buiten Tsjechië: de eerste Nederlandse Bata-winkel werd in Amsterdam in 1922 ingericht, en een jaar eerder, in 1921, verschijnen advertenties in Nederlandse kranten voor Bata-schoenen. Maar Bata-schoenen waren toen niet te koop in Suriname; sterker nog: op geen enkel moment in de twintigste eeuw wordt in een Surinaamse krant geadverteerd voor Bata-schoenen.

In Nederland werden de schoenen wél direct heel bekend, mede dankzij de hit ‘De Kleine Man’ van Louis Davids uit 1929, met de onvergetelijke regels:

Dat is de kleine man, de kleine burgerman
Zo’n doodgewone man met een confectiepakkie an
Zo’n man met van die doodgewone Bata-schoenen an
Zo’n hongerlijer, zenuwlijer van een kleine man

Bovendien zette Bata in 1933 een schoenenfabriek neer in Best, en in 1934 werd hier een wijk gebouwd met woningen voor de arbeiders in die fabriek: die wijk heet nog steeds Batadorp.

Uit India?

Ik heb alle tot nu toe gesuggereerde herkomsten verworpen, dus het wordt tijd voor een alternatieve verklaring. Zou pata niet ontleend kunnen zijn aan het Sanskriet of een taal uit India? In het Sanskriet bestaat het woord paṭa, dat ‘(stuk) geweven stof, weefsel, linnen’ betekent. Dat is het materiaal waarvan de sportschoenen zijn gemaakt. Het Engels heeft het woord volgens de Oxford English Dictionary in de twintigste eeuw geleend als pata. Het woord bestaat nog in Indische talen – vergelijk bijvoorbeeld Hindi paṭṭī ‘een reep stof, band’. Nu zijn tussen 1873 en 1916 ongeveer 34.000 Hindostanen uit het toenmalige Brits-Indië naar Suriname gegaan om als contractarbeiders te werken op de plantages. Zij spraken verschillende Noord-Indische talen, die zich in de Surinaamse maatschappij ontwikkelden tot een gemeenschappelijke omgangstaal, een koine, die de naam ‘Sarnami-Hindustani’ (Surinaams-Hindostaans), of kortweg Sarnami kreeg. In dat Sarnami vinden we veel woorden uit het Hindi of het Sanskriet. Het Nederlands-Sarnami woordenboek vermeldt bijvoorbeeld paṯṯie ‘verband, zweetdoek’. Een vorm patta wordt niet vermeld. Maar het is goed denkbaar dat deze Sanskriet stofnaam door Hindostanen is meegenomen naar Suriname en daar de naam is geworden voor schoenen gemaakt van die stof, en dat een van de vele Hindostaanse winkeliers de schoenen ging verkopen onder de (merk)naam pata pedo, later verkort tot pata.

Tot slot

De herkomst van patta blijft helaas speculatief. Ondertussen heeft het Sranantongo-woord internationaal opgang gemaakt: sinds 2004 verkopen Edson Sabajo en Guillame Schmidt exclusieve sneakers onder de merknaam Patta, eerst in Amsterdam maar inmiddels in een groot aantal internationale vestigingen. Hierdoor is het woord patta inmiddels bekend in het Engels en in verschillende andere talen. Aan de opkomst van het toonaangevende streetwear-merk is de documentaire ‘Patta for Life’ gewijd, die vanaf 4 maart 2022 te zien is op Videoland. Als het internationale merk Patta inderdaad teruggaat op een lokale Hindostaanse merknaam, is die opkomst nog spectaculairder dan de documentaire al schetst.

Met dank aan Margot van den Berg.