Tot en met 31 december publiceert Neerlandistiek iedere dag een beschouwing over de Duitse en Engelse vertaling van De avonden van Reve.

De avonden in vertaling (6)

De dag na kerst prakt de vader van Frits de veldsla door de aardappelen en ‘moeste’ daarna ‘alles met de uien samen’. Zijn zoon ziet het met afgrijzen aan.

‘Moezen’ is volgens het Woordenboek der Nederlandse Taal afgeleid van ‘moezelen’ en betekent ‘iets tot moes maken, iets prakken’. Jürgen Hillner vertaalt het geprak met ‘manschte alles mit den Zwiebeln zusammen.’ Het Duitse werkwoord ‘manschen’ betekent ‘in einer breiigen Masse herumwühlen, matschen’ (Duden) en geeft precies weer wat Frits’ vader doet.

Garrett kiest voor de gerund ‘stirring’, waarmee hij het vermengen van de verschillende groenten op het bord benadrukt, een praktijk waar Frits bezwaar tegen maakt.

Reclame

Voordat pa Van Egters zijn eten tot moes prakte, nam het huishoudelijke ongemak al groteske vormen aan toen bleek dat hij zich niet met een washandje heeft gewassen, maar een pannensponsje over zijn gezicht heeft gehaald. Hij zit onder de schroeiplekken en Frits zegt:

‘Ik denk’, zei Frits, ‘dat je de panspons hebt genomen, die reeds in honderdduizenden gezinnen in gebruik is.’

Frits praat hier als een adverteerder. De combinatie van het plechtige ‘reeds’ met het grote aantal gezinnen dat al pannensponsjes gebruikt, klinkt heel overtuigend.

Hillner vertaalt Frits’ halve reclameslogen vrij letterlijk:

‘den schon Hunderttausende von Familien in Gebrauch genommen haben.’

Garretts vertaling bevat ook de humor die uit Frits’ tekst spreekt. Hij is misschien nog wel grappiger dan Reve:

‘you accidentally used the sourcing pads known and loved by millions.’

Geliefd door miljoenen staat in schril contast met de pijnlijke schuurwonden van de vader en ‘known by millions’ drukt nog sterker dan ‘honderdduizenden gezinnen’ uit dat de vader van Frits volkomen wereldvreemd is. Hij kan immers nog geen washandje van een schuursponsje onderscheiden. Garrett is niet alleen grappiger dan Reve, maar ook overtuigender: ‘known and loved by millions’ klinkt vele malen beter dan ‘known and loved by hundred of thousands’.

Lebensunwertes Leben

Een paar pagina’s later spreekt Frits in een nationaal-socialistisch register. Als zijn moeder vertelt dat de vier maanden oude baby van Evert is gestorven, vindt hij dat niet ‘naar’, maar terecht omdat mensen die mogelijk geestesziek zijn en mensen met aanleg voor ziekten beter dood kunnen zijn.

‘Daar hebben we niets aan. Wat niet deugt, kan beter opgeruimd.’

In zijn eugenetische propaganda bedient hij zich ook van de depersonalisering die het nazijargon kenmerkte. Frits zegt niet dat ‘we aan die mensen niets hebben’, maar ‘daar hebben we niets aan’. Dat het om mensen gaat, moet je uit de context afleiden. Dat geldt ook voor ‘wat niet niet deugt, kan beter opgeruimd.’

Dat Frits weet wiens taal hij hier spreekt, blijkt uit zijn toevoeging ‘Ik heb de schijn tegen me’. Hij gaat ook een stap verder dan verheugd zijn over het feit dat een ziekelijke baby is gestorven. ‘Wat niet niet deugt, kan beter opgeruimd.’ is een pleidooi voor het actief doden van mensen die volgens Frits geen bestaansrecht hebben.

Hillners vertaling klinkt net zo hard als Reves tekst:

‘Das nützt keinem was. Was nicht taugt, wird besser beseitigt.’

Garrett drukt zich veel sterker uit:

‘No use to anyone. Good riddance to bad rubbish.’

Het ontbreken van een werkwoord in beide tweede zinnen maakt de boodschap nog onmenselijker. Reve en Hillner noemen de mens niet, maar Garrett stelt de mens expliciet gelijk aan vuilnis, iets dat altijd opgeruimd moet worden, zo onmenselijk dat je er geen werkwoorden aan hoeft vuil te maken. Sterker nog, iedereen is blij als het vuilnis weer wordt opgehaald en opgeruimd. Ik vind Garretts vertaling te sterk, maar misschien past ze wel in deze tijd. Een argeloze lezer van het origineel of de Duitse vertaling zou over de implicaties van Frits’ uitspraken heen kunnen lezen. Die kans krijg je bij Garrett niet.

Een exegeet in de bioscoop

Met de ‘tekstlezer’ in de bioscoop hebben zowel Hillner als Garrett moeite. Frits wil graag dat er een vriend meegaat naar de film omdat hij wil voorkomen dat hij naast een ‘tekstlezer’ komt te zitten. Joosje weet niet wat hij met dat woord bedoelt, maar Jaap wel. Er zijn twee soorten tekstlezers, legt Frits uit: exegeten, die ‘uitleg geven aan wie bij hen zitten’ en ‘de lui die de tekst onder het beeld hardop lezen’. Dat is volgens Frits de ergste soort.

‘Untertitelvorleser’ maakt Hillner van ‘tekstlezer’. Daarmee mist hij de uitlegger en maakt hij de vraag van Joosje overbodig. Wat een ‘Untertitelvorleser’ is, drukt het woord immers al duidelijk uit. Wel mooi vind ik in Die Abende: ‘Untertitelvorleser sind hart wie Kruppstahl.’ als vertaling van ‘Ze zijn hard als albast.’

Garrett spreekt van een ‘lip-reader’. Ook dat is geen adequate vertaling. Een liplezer hoeft zich namelijk niet uit te spreken, terwijl de ‘tekstlezer’ zich juist niet stil kan houden.