Als de wereld redelijk zou zijn, zou Dirck Volckertsz Coornhert gelden als één van de grootste Nederlanders die ooit heeft geleefd. Hij was een man van vele talenten – hij was onder veel meer dichter, graficus, notaris, politicus, musicus en een niet onverdienstelijk schermer – en hij zette die talenten in voor de goede zaak: een streven naar een betere wereld, waarin alle mensen tot hun recht zouden komen en ze allemaal gelukkig zouden zijn.

In de wereld waarin we leven is geen redelijke wereld. Heel veel mensen erin hebben nauwelijks van Coornhert gehoord. Zelfs het afgelopen Coornhert-jaar – de man werd in 1522 geboren – heeft daar weinig verandering in kunnen aanbrengen.

Toch heeft het wel het een en ander opgeleverd. Het mooie, compacte boek Voor mens, volk en vaderland van de ideeënhistoricus Ruben Buys bijvoorbeeld, een biografie die voor non-specialisten geschreven is en het leven én het denken van Coornhert heel helder en aantrekkelijk samenvat – en vooral ook de manier waarop de twee bij Coornhert met elkaar vervlochten waren. Al heel jong lijkt Coornhert een vrij consistent mens- en wereldbeeld te hebben gehad, waar hij zijn gehele leven naar geleefd heeft.

Fouten inzien

Coornhert leefde in een tijd van grote godsdiensttwisten, maar hij meende dat die twisten gingen over oppervlakkige zaken: hoe je een kerkdienst moest inrichten, wie er precies de baas moest zijn, aan welke regels je je precies moest houden, de ‘uiterlijke kerk’. Waar het om ging was het vonkje van God dat ieder mens in zichzelf droeg, de ‘innerlijke kerk’. Een échte kerk moest mensen verbinden die allemaal op hun eigen manier op zoek waren naar het goede leven.

Want dat goede leven, daar was iedereen naar op zoek. Coornhert ging uit van de klassieke gedachte dat misdaad altijd voortkwam uit misverstand, dat mensen die het verkeerde deden – en zeker zogeheten ‘ketters’ – er zelf van overtuigd waren dat ze het goede deden, maar alleen de zaken niet goed begrepen. Zo iemand doden was op zich een misdaad, want als je ze zou kunnen overreden, zouden ze vanzelf hun fouten inzien en naar het goede streven.

Tachtigjarige Oorlog

Bijzonder daarbij was dat Coornhert dat streven naar het goede ook voor iedereen zag weggelegd. Vandaar dat hij al zijn werk ook in de volkstaal schreef en niet in het Latijn, en dat hij integrale vertalingen maakte van bijvoorbeeld Cicero: ook mensen die alleen Nederlands kenden moesten dit soort klassieke stoïcijnen kunnen lezen. In een van zijn dialogen in het boek Kruidhofje zegt Coornhert als antwoord op de vraag wat hem drijft tot schrijven:

‘De algemene wet van de natuur’, dat wil zeggen: een ander te behandelen zoals je zelf behandeld zou willen worden. Ik zie mijn medemensen op gevaarlijke dwaalwegen rondzwerven. Ik weet dat ik de mogelijkheid heb om dat soort dwalingen aan het licht te brengen, zodat zij die, als ze er maar op willen letten, met Gods hulp kunnen herkennen en vermijden. Moet ik dan zwijgen? Zou ik het niet waarderen als anderen mij kwamen waarschuwen wanneer ik op het verkeerde pad was? Moet ik dan niet evengoed mijn medemensen waarschuwen?

Waar dit misschien nog klinkt alsof Coornhert meent dat hij de waarheid had gezien, wordt dit genuanceerd dat hij eerder in dezelfde dialoog had gezegd dat hij zijn eigen mening graag voor een andere gaf. Elders in zijn werk schreef hij dat niet alleen christenen in andere kerken dan de zijne – hij bleef zijn levenlang lid van de katholieke kerk – naar zijn overtuiging het goddelijke in zich hadden, maar ook heidenen, moslims en joden.

Ondertussen verdiende hij zijn geld onder meer als notaris, als vennoot in een uitgeverij, en als een belangrijke raadgever van Oranje. Of als graficus: doorheen Voor mens, volk en vaderland staan afbeeldingen van hem afgedrukt.

Buys treedt in de voetsporen van Coornhert door nadrukkelijk voor niet-specialisten te schrijven. Het heeft een prettig leesbaar boekje opgeleverd; misschien gaat hij vooral een paar keer aan het begin naar mijn smaak iets te veel op de hurken zitten, bijvoorbeeld als hij nadrukkelijk het beeld bestrijdt dat het in de zestiende eeuw voor de Nederlanders alleen maar een tijd was van vrolijk met zijn allen de Spanjaarden wegjagen. Of als hij een aantal keer vermeldt dat niemand meer weet wie Coornhert was. Ik neem aan dat mensen die zijn boek ter hand lezen wel weten wat een verwarrende, chaotische, beangstigende tijd de Tachtigjarige Oorlog moet zijn geweest voor wie hem meemaakte, en ook op zijn minst een vaag idee van Coornhert moet hebben gehad.

Vooral de manier waarop Coornhert de zoektocht naar het goede leven zag als een voortdurend gesprek. In de eeuwen voor en de eeuwen na hem is moraal toch vooral iets wat je hebt. Er zijn eeuwen geweest, zoals de zijne, waarin dit betekende dat mensen elkaar bloedig bestreden en eeuwen, zoals de onze, waarin mensen elkaar moraal ofwel bespotten (haha, die gaat nog naar de kerk) ofwel negeren. Bereidheid tot een gesprek over het goede leven is uitermate zeldzaam. Heel raar is dat: het is het belangrijkste onderwerp dat bestaat en mensen praten er zelden over.

Algemene wet

Maar dat zijn kleinigheden. Ik denk dat ik precies tot de doelgroep van Voor mens, volk en vaderland behoor – een vaag idee van Coornhert en zijn tijd, nieuwsgierig om meer te leren – en mij heeft dit boekje heel veel genoegen gegeven. Vooral omdat Coornhert er als een mens naar voren komt: een getalenteerd mens die ook nog woekerde met zijn talenten, maar ook niet volmaakt. In zijn strijd tegen de gereformeerden en vooral in zijn strijd tegen Justus Lipsius liet hij zich bijvoorbeeld misschien iets te veel meeslepen door de polemische wens om gelijk te krijgen – de calvinistische agenda was een heel gevaarlijke, dat had hij goed gezien, en Lipsius had niet in zijn eentje alle filosofische problemen opgelost, maar met zijn gehak op hen bereikte Coornhert uiteindelijk niet veel.

Maar ook dat zijn kleinigheden, in het licht van wat hij wel bereikte: een leven dat gericht was op iets wat nog steeds onmiskenbaar goed was – de ‘algemene wet van de natuur’, een voorbeeld voor alle redelijke mensen. Als we in een redelijke wereld zouden leven.

Ruben Buys. Voor mens, volk en vaderland. Leven en werk van Dirck Volckertsz Coornhert (1522-1590). Een biografie. Verloren, 2022. Bestelinformatie bij de uitgever.