Achter het achtervoegsel 25

Het oudste citaat uit het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) waarin het woord silhouette voorkomt, is afkomstig uit de Historie van den Heer Willem Leevend van het schrijversduo Betje Wolff en Aagje Deken. In het eerste deel van deze roman – uit 1784 – lezen we op de bladzijden 128 en 129 in een brief van mejuffrouw Jacoba Veldenaar aan mejuffrouw Christina Helder onder andere het volgende:

Groet uwen goeden Broeder; en zo hy aan onzen Wim schryft, dan moet hy uit mynen naam hem ook bedanken voor zyn lief briefje, en alleraangenaamst niets minder dan beuzelagtig gezelschap; vooral voor zyn keurig getrokken silhouette myner Vriendin. Myn Vader, een keurig kenner der Teekenkunde en van het schoone, zegt: dat uw omtrek den edelen Griekschen volmaakt gelyk is. Hendrik bezag het met te veel gevoel, om er zyne gedagten over te kunnen zeggen. Wees gerust! Het is toch raar, Liefde, dat gy my niet schynt te gelooven. Er zal geen copy van gemaakt worden! Ik laat het niet inlysten. Zoude ik iets, dat my zo dierbaar is, der beschouwing van elk ten prys geeven? Als ik nu voortaan uwe Brieven lees, zal ik dat lieve profil by my leggen, om toch zo veel van myne Vriendin by een te houden, als my mooglyk zy.

Silhouette wordt in dit citaat gebruikt in de oudste betekenis ervan: ‘beeltenis verkregen door iemands schaduwbeeld na te trekken en den omtrek met zwart in te vullen’. Voor iemand die niet over de middelen beschikte om zichzelf door een schilder te laten vereeuwigen, was deze vorm van portretkunst een goedkoop alternatief. Rond het midden van de negentiende eeuw kon je bij een zogeheten silhouetteur al voor 30 cent een goed gelijkend schaduwbeeld laten vervaardigen. Een van hen was de heer F.G. Stutsky, van de advertentie bovenaan deze bijdrage.

Zuinige Fransman

Het Nederlands heeft het woord silhouette ontleend aan het Frans. Voor veel lezers zal het wel verrassend zijn om te vernemen dat we hier te maken hebben met een zogeheten eponiem, een woord dat teruggaat op historische personen. Maar wat was precies de relatie tussen deze persoon en de beeltenis?  

Ewoud Sanders legt het haarfijn uit in zijn Eponiemenwoordenboek. Étienne de Silhouette (1709-1767) was controleur-generaal onder koning Lodewijk XV en was berucht om zijn zuinigheid. In zijn korte carrière als minister van Financiën – van maart tot november 1759 – voerde hij een reeks bezuinigingen door om de Zevenjarige Oorlog (1756-1763) te kunnen blijven financieren. Naar verluidt had De Silhouette zijn kasteel in Bry-sur-Marne opgesierd met eigenhandig vervaardigde, levensgrote, uit zwart papier geknipte schaduwportretten. Een dergelijk portrait à la Silhouette werd een spreekwoordelijke goedkope variant van geschilderde portretten, ofwel vanwege De Silhouettes bezuinigingsdrang, ofwel als verwijzing naar het amateuristische karakter van deze beeltenissen.

Later wordt het Franse leenwoord ook gebruikt in de betekenissen ‘schaduwbeeld’ en ‘alleen zichtbare of sterk sprekende omtrek van een persoon of zaak’. Hiervan geeft het WNT enkele laat-negentiende-eeuwse en vroeg-twintigste-eeuwse citaten. (Het betreffende lemma dateert van 1926.)

Achtervoegsel?

Is silhouette nu een woord met het suffix –ette? Jazeker. De vader van Étienne de Silhouette was afkomstig uit Biarritz, een stadje aan de Golf van Biskaje in Frans-Baskenland. De naam Silhouette is een verfransing van de Baskische naam zuloeta. Dat woord is gevormd van zulo ‘gat, holte’ en het collectiverende suffix –eta ‘groep van’. Zuloeta kan dan ook worden vertaald met ‘(verzameling) gaten’.

Leuk en aardig voor een rubriek over het achtervoegsel –ette zult u denken, maar al in de Woordenlijst voor de spelling der Nederlandsche taal (1866) van Matthias de Vries en Lammert te Winkel wordt als corrrecte spelling silhouet opgegeven. Uiteraard heeft u gelijk op dat punt. Ik ga het hieronder dan ook niet hebben over het gewone woord silhouet, maar over het oorspronkelijke Franse leenwoord silhouette en dan alleen in commerciële toepassingen. Het blijkt namelijk een bijzonder populaire naam te zijn (geweest) voor merken en modellen. Op zich is dat opmerkelijk. Een naam moet opvallen en liefst uniek zijn. Daarmee kan een bedrijf zich namelijk onderscheiden van zijn concurrenten. Kennelijk wordt de aantrekkelijkheid van het woord belangrijker gevonden dan een mogelijke verwarring met andere merken en modellen met dezelfde naam. 

Krantenadvertenties

Bij wat voor soort producten komen we de merknaam silhouette tegen? En welke artikelen kregen als naam voor een model silhouette? Om dat te onderzoeken heb ik in de krantendatabase van Delpher gezocht op silhouette. Het grote aantal resultaten heb ik verkleind door alleen advertenties te selecteren. Dat bleken er voor de negentiende en twintigste eeuw 1698 te zijn. (De 45 advertenties uit de eenentwintigste eeuw zijn nog niet online raadpleegbaar.) Zelfs met 50 resultaten per pagina kostte het de nodige tijd om al die treffers door te nemen, maar het leverde me wel een mooi overzicht vanaf 1909 op van alle merken en modellen die Silhouette heten. Ik laat ze hieronder in een min of meer chronologische volgorde de revue passeren. 

Insnoeren

Het zal niemand verbazen dat de naam het vaakst voorkomt bij artikelen die te maken hebben met schaduw of met de omtrek van iets. Een duidelijk voorbeeld van het laatste treffen we aan bij het “Corset Silhouette”, een model waarvoor geadverteerd wordt in de Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant van 30 maart 1909. Dames wordt er in die advertentie op gewezen bij de aanschaf van een corset goed op hun gezondheid te letten. “Er zijn vele modellen die alleen de figuur versmallen, doch de circulatie van het bloed belemmeren.” Het spreekt vanzelf dat dit nadeel niet kleeft aan het “Corset Silhouette, dat “maag en borst volkomen vrij” laat en daarom aangenaam te dragen is. 

Zorgen van consumenten dat door het insnoeren van het bovenlichaam gezondheidsproblemen zouden kunnen ontstaan, worden in corsetreclames steevast weggewuifd. De nieuwste modellen zijn namelijk zo gesneden “dat zij plaats hebben voor elk orgaan en elk orgaan op zijn plaats laten”, zo schrijft corsettenmagazijn H. van Eelen uit Zwolle. Het dragen van een corset biedt vrouwen enkel voordelen. De Bossche corsettenspecialist M. Dericks prijst het kledingstuk in 1914 als volgt aan: “Geeft aan het lichaam het slanke figuur en de gewenschte lijnen het silhouette elegant en gratieus”.

Silhouette is niet alleen de naam van een model corset, het blijkt ook de naam te zijn van een Engels lingeriemerk, opgericht in 1887. In de jaren vijftig adverteert het in Nederlandse dagbladen met de “little X”, een step-in voor vrouwen; dat is volgens het Woordenboek der Nederlandsche Taal een “elastische jarretellegordel of smal korset waar men instapt als men deze respectievelijk dit aandoet”. De bewuste advertentie somt prettige eigenschappen op over het draagcomfort en over het materiaal waarvan de little X gemaakt is, maar bovenaan het lijstje prijkt de voornaamste aanprijzing: het “maakt U slanker, geeft lijn aan Uw figuur, zit prettig, laat U vrij in iedere beweging.” Een product van Silhouette dat de draagster een fraai silhouet geeft dus.

In twee eerdere afleveringen van Achter het achtervoegsel hebben we al eens uitgebreid aandacht geschonken aan ondermode voor dames (Onderwonder en Past u precies!). Daaruit bleek dat er bij de naamgeving van bustehouders een duidelijke voorliefde bestond voor namen op -ette. Zo was er in de jaren vijftig een nylon beha verkrijgbaar die Silhouette heette. De vrouwelijke vormen zullen daarin vast goed tot hun recht zijn gekomen. Ook als naam voor een mantelkostuum, waarbij de lijnen van een – zo laat de bijbehorende afbeelding zien – slanke vrouw goed uitkomen, was Silhouette in 1925 in trek.

Water

In Nederland is een regencape een bijzonder praktisch maar doorgaans niet echt flatteus kledingstuk. Bij de parapluafdeling op de parterre van de Haagse Bijenkorf konden klanten in 1937 voor fl. 2,45 een “Silhouette”-cape aanschaffen. Dat product is over komen waaien uit New York en werd in Den Haag direct een grote hit. (Overigens blijkt er ook in Soerabaja grote vraag naar dit beschermingsmiddel tegen de regen te zijn.) De zogeheten ‘rubber film-cape’ is doorzichtig als glas, waardoor het silhouet van de drager – anders dan bij de gebruikelijke regenkleding – wel zichtbaar blijft. Bijkomende voordelen zijn dat de cape bescherming biedt aan kleding, hoed en tas, bijna niets weegt en zeer klein op te vouwen is.

Van onbedoeld nat naar bedoeld nat is een kleine stap. Enkele maanden voor de Japanse invasie van het toenmalige Nederlands-Indië ging het leven in Soerabaja nog altijd zijn gewone gang. Op 25 oktober 1941 maakt de winkel Aurora in het Soerabaijasch Handelsblad “voor de a.s. vacantie” reclame voor damesbadpakken en herenzwembroeken. Een van die badpakken heet Silhouette. Het zal vast een tamelijk strak model zijn geweest. 

Benen

De hierboven beschreven “silhouettes” hadden hoofdzakelijk betrekking op borst en bovenlichaam, maar in 1953 blijkt dat silhouette ook geschikt is als naam voor een kledingstuk om de contouren van benen duidelijk uit te laten komen. We treffen in dat jaar namelijk een advertentie aan voor een ‘damesnylon’ van 15 denier met de naam “Silhouette”. Twee jaar later wordt over een gelijknamige kous van fabrikant Dupont het volgende geschreven: “Silhouette geeft aan uw been de silhouette waarvan U droomt, heel fijne Nylon draad, in taupe en beige, met de laatste mode fantasie hiel.” De Engelse ziekte waart zo te zien al langer rond dan gedacht.

Van alles wat

Vanaf de jaren zestig komt silhouette niet uitsluitend meer voor als kledingmerk of als naam voor een bepaald model kledingstuk. Het lijkt erop dat verschillende producenten onafhankelijk van elkaar de naam silhouette beschouwen als een trouvaille van formaat. Een opsomming van veertien in Nederlandse kranten aangetroffen voorbeelden.

Zicht en licht

Bij het uitkiezen van een zonnebril kunnen consumenten bijvoorbeeld gaan voor een bril van Silhouette. Dit nog altijd bestaande brillenmerk vindt zijn oorsprong in Oostenrijk, waar onder die naam al sinds 1964 brillen worden vervaardigd. Er zijn in Delpher tientallen advertenties te vinden voor (zonne)brillen van deze fabrikant. Te rechtvaardigen is die naam zeker. Een bril zorgt ervoor dat de contouren van iemands gezicht veranderen, het silhouet wijzigt. 

In 1964 komt Luxaflex, fabrikant van onder andere horizontale jaloezieën met een elegant idee: de smalle Luxaflex Silhouette. Deze nieuwe loot aan de Luxaflex-stam is een aluminium jaloezie met lamellen van slechts 35 mm smal. De sierlijke élégance van de Silhouette – de normale jaloezieën van Luxaflex waren een stuk breder – komt heel goed tot haar recht voor kleine ramen. Omdat de Silhouette behept is met dezelfde eigenschappen als andere zonwerende Luxaflexproducten – licht, sterk en buigzaam – kunt u er gemakkelijk de licht-inval mee naar uw hand zetten. En dat is vanzelfsprekend de reden dat Luxaflex dit raambekledingsproduct Silhouette heeft gedoopt. Dit model jaloezieen is nog altijd onverminderd populair. 

Een groot warenhuis in het noorden van het land plaatst in 1970 een paginabrede advertentie waarin naast enkele badkamerbenodigdheden ook een lamp met de naam Silhouette wordt aangeprezen. Deze is speciaal bedoeld om te gebruiken bij het aanbrengen van make-up, aldus de advertentie. De lamp zal hopelijk geen schaduw werpen op degene die zich aan het opmaken is maar haar of hem juist van goed licht voorzien.

Reizen en vervoer

Waarom het bekende koffermerk Samsonite in 1960 een serie koffers uitbracht onder de naam Silhouette is mij niet geheel duidelijk. Populair is de serie zeker, want vijf jaar na de introductie ervan bestaan er al 15 verschillende modellen. Die behoren alle tot het luxere segment. Daarom wekt het geen verwondering dat er naast normale reiskoffers ook beauty-cases in de serie opgenomen zijn.

Er is ook een type polyester zeiljacht van de Engelse fabrikant Hurley Marine Ltd dat Silhouette heet. Het eerste exemplaar werd in 1955 te water gelaten, terwijl het laatste exemplaar in 1965 werd geproduceerd. Volgens een advertentie uit 1965 is het dan inmiddels een wereldbekend kajuitzeiljachtje. De daaropvolgende jaren worden er geregeld (tweedehands) jachten van dit type aangeboden in Nederlandse kranten. 

Het Amerikaanse automerk Oldsmobile, onderdeel van General Motors, produceerde in de periode 1989-2004 een minivan met de naam Silhouette. Aanvankelijk rijden er op Nederlandse wegen niet zo veel Oldsmobile Silhouettes rond – een advertentie uit 1990 in De Telegraaf claimt zelfs dat het aangeboden exemplaar het enige in Nederland is. Later verschijnen er meer Silhouettes in het straatbeeld, en ook veel meer advertenties voor dit model in de dagbladen. Overigens werd deze auto op de Europese markt verkocht als de Pontiac Trans Sport.

Autoliefhebbers met een voorliefde voor woorden die eindigen op -ette, konden ook de allerlaatste, in 1979 geproduceerde witte Lamborghini Silhouette aanschaffen. Voor deze occasion met 40.000 km op de teller moest dan waarschijnlijk wel dieper in de buidel worden getast dan voor de hiervoor genoemde Silhouette want er waren in de periode 1976-1979 slechts 52 exemplaren van gemaakt. 

Middenstand

In 1966 bevindt zich in Enschede de herenkapsalon van Theo Pot. De naam van zijn kapperszaak is Silhouette. Die naam lijkt samen te hangen met het eindresultaat van een knipbeurt. Nadat een wilde of weelderige haardos is getemd, kan een geknipte zich weer met goed fatsoen – en een fraai silhouet – over straat gaan. Toeval of niet maar de firma Schwarzkopf brengt in de jaren negentig onder de naam Silhouette haarverzorgingsproducten op de markt voor de “styling en finishing van eigentijdse kapsels”. Ze zijn nog steeds te koop.

Schiedam kent in 1979 een schoenenzaak die Silhouette heet. Als slogan voert deze winkel: “modieus en betaalbaar; schoenen voor jou”.

Wonen

Interieur-adviseur Slauerhoff maakt in de Leeuwarder Courant van 7 september 1984 reclame voor Silhouette, een van de programma’s van meubelfabrikant Hülsta. “Met Silhouette ontdekt U nieuw perspectief in slaapkamer- of zitkamerinterieur.” Rond het midden van de jaren negentig lijkt deze productlijn opgehouden hebben te bestaan. 

Bij een executieverkoop op 18 oktober 1990 wordt een grote en diverse hoeveelheid goederen aangeboden. Daaronder bevindt zich ook een koffiemachine van het merk Van Nelle. Het model – het zal u niet verbazen – is een Silhouette.

Het luidsprekermerk Jamo voegde ook een Silhouette toe aan zijn collectie. Het blijkt een zwarte, ranke, staande speaker te zijn. 

Sport en hobby

Tennissers konden in de jaren negentig een balletje slaan met de Silhouette 95, een racket van het merk Slazenger, terwijl gitaristen zich muzikaal konden uitleven op een Silhouette van het gitaarmerk Musicman. 

Tot slot

Een eeuw krantenadvertenties doornemen heeft me geleerd dat de naam silhouette aanvankelijk heel dicht bij de betekenis ‘schaduwbeeld’ of ‘omtrek’ blijft. Het komt dan vooral voor bij dameskledingstukken. Rond het midden van de twintigste eeuw is die link niet of minder duidelijk te herkennen en lijkt de naam eerder een inspiratieloze poging om een goed klinkende naam aan een product te geven. Juist omdat die naam zo weinig onderscheidend is, verdwijnt hij vaak net zo snel als hij gekomen is.  

Toch weerhoudt het hedendaagse fabrikanten er nog altijd niet van om een artikel silhouette te noemen. Geef Google bijvoorbeeld maar eens de zoekopdracht “silhouette advertentie” of tik het woord silhouette in bij Google Shopping. Dit toch al lange stuk had nog vééél langer kunnen zijn.