Elk jaar wagen een paar dappere en nieuwsgierige leerlingen in de (voor)examenklassen zich aan Lucifer. Het werk staat op Lezen voor de lijst op niveau 6. Een werk op het hoogste niveau lezen is een uitdaging die sommige van mijn leerlingen vrijwillig aangaan, en waar ze onderling heerlijk over kunnen snoeven (‘Heb jij nog niks van niveau 5 en 6 gelezen? Ik al Advocaat van de hanen en Lucifer!’).

De uitstekende hertaling van Marijke Meijer Drees maakt het lezen van Lucifer ook toegankelijk voor leerlingen die minder geneigd zijn zichzelf literair uit te dagen. De tweetalige editie brengt bovendien Vondels taal weer dichtbij de lezer.

Macht en manipulatie

Er zijn heel veel redenen om Lucifer met leerlingen in de bovenbouw van havo en vwo te lezen. Marita Mathijsen verbindt Vondels tekst, ‘een waanzinnig goed stuk over macht en manipulatie’, in haar programmatische artikel over het belang van hertalingen in de Volkskrant met Trump. Dit jaar zou het over Poetin en de moordzucht van de theocratische macht in Iran kunnen gaan, en natuurlijk over de bestormingen van de zetels van de democratie in de Verenigde Staten, Duitsland en Brazilië. Hoe hangen godsdienst, boosheid en slechtheid met elkaar samen in Lucifer en onze tijd, is een van de vragen waarover leerlingen kunnen discussiëren en schrijven. Is er veel veranderd de afgelopen 368 jaar?

Er zijn meer raakvlakken met onze tijd. De engelen voelen zich verdrongen door de mensen.

Belzebub
De mens is dus bij machte ons boven het hoofd te groeien!

Apollion
Zijn toename zal ons spoedig opschrikken en overrompelen.
Al reikt zijn heerschappij nu lager dan de maan,
al is die nu beperkt, hij zal steeds hoger reiken en zijn
macht in het hoogste punt van de hemel vestigen.

De vraag welke groepen zich nu gemarginaliseerd voelen of het slachtoffer van ‘omvolking’, en of hun gevoelens en verklaringen van de werkelijkheid terecht zijn of het gevolg van framing en tunnelvisie zou het onderwerp van een klassengesprek kunnen zijn.

Verboden boeken

Zo’n brug van het heden naar het verleden is niet bedoeld om Lucifer te simplificeren of van zijn authenticiteit te beroven, maar om jonge lezers te laten zien dat literatuur leeft, toen en nu. Het Amsterdamse stadsbestuur verbood begin 1654 op instigatie van calvinistische dominees na twee voorstellingen verdere opvoering van het toneelstuk. De gereformeerde kerkenraad vond Vondels tekst over duivels en engelen veel te vrij en katholiek. Als boek werd Lucifer mede door het verbod een populaire tekst. Binnen acht dagen was de eerste druk van duizend exemplaren uitverkocht, bericht Vondel-biograaf en predikant Geeraardt Brandt in Het leven van Joost van den Vondel (1682).

Omstreden en verboden boeken zijn er ook nu. In haar nawoord bij de hertaling noemt Meijer Drees Lucifer van Connie Palmen, een controversiële sleutelroman in de traditie van Mephisto (1936) van Klaus Mann. De geschiedenis van deze roman, die na de Tweede Wereldoorlog in West-Duitsland werd verboden, laat zien dat niet alleen de nazi’s boeken verboden. Amerikaanse scholen en openbare bibliotheken verbieden de afgelopen jaren en masse boeken over homo- en heteroseksuele liefde, racisme en verzet tegen ouders. Naast klassiekers als The Catcher in the Rye van J.D. Salinger en Beloved van Toni Morrison zijn ook Het Achterhuis van Anne Frank en de Harry Potter-reeks verboden. Net als in de tijd van Vondel zijn het conservatieve protestanten die deze teksten niet kunnen verdragen. Deze verschillende boekenverboden en de rol van ideologie en religie als drijvende en polariserende krachten zijn een interessant thema voor een profielwerkstuk of een vakoverstijgend project voor Nederlands, geschiedenis, Engels en Duits.

Taal

‘Fascinatie voor het vreemde verrijkt’, schreef Marijke Spies ruim twintig jaar geleden in een themanummer van Bzzletin over Vondel. Ook de prachtige taal van Vondel, die voor de 21^e-eeuwse lezer verre van vanzelfsprekend is, is een reden om Lucifer te lezen in de klas. De hertaling van Meijer Drees fungeert dan in de eerste plaats als een handig hulpmiddel om de betekenis van Vondels taal te doorgronden. Na het intensief lezen van origineel en hertaling lukt het een aantal leerlingen misschien wel om een volgend stuk van Vondel zelfstandig te lezen.

Daarnaast is de hertaling zelf een nieuwe rijke taalbron die aanleiding geeft na te denken over formuleren en hertalen. ‘Het wit is Michaël de slaghveer uit te rucken’ vertaalt Meijer Drees met ‘Het doel is eerst Michaël vleugellam te maken’. De lezer snapt meteen wat Vondels ‘wit’ betekent. De engel vleugellam maken is directer taalgebruik dan de engel zijn slagveer uitrukken. De hertaler noemt meteen het effect dat Vondel aan de verbeelding van de lezer overlaat. Zij voegt bovendien ‘eerst’ toe. Daarmee zet ze de lezer op het spoor van een strategie. Wat gebeurt er als dat eerste doel bereikt is? Is er sprake van een stappenplan? Waarom hebben 21^e-eeuwse lezers behoefte aan directere taal dan Vondels tijdgenoten? Is de ondersteuning ‘eerst’ noodzakelijk? Zulke vragen kunnen worden besproken in de les.

Leerlingen die echt diep in de taal van Vondel willen duiken, zouden de meerduidigheid van enkele termen zoals ‘wanschapenheên’ en ‘hair’ kunnen bestuderen met behulp van het Woordenboek der Nederlandsche Taal en het Etymologisch Woordenboek van het Nederlands en die kunnen vergelijken met de eenduidiger hertalingen ‘gedrochten’ en ‘haar’ (‘hair’ in de betekenis leger valt helemaal weg bij Meijer Drees) om zo iets te kunnen zeggen over het evenwicht tussen zeventiende-eeuwse dubbelzinnigheid en eenentwintigste-eeuwse duidelijkheid.

Drieslagen

In Vondels werk wemelt het van de prachtige drieslagen. (‘Het is gepast om pal te staan voor iemands eer, kroon en recht.’) Niet alle leerlingen zullen weten wat een drieslag is, maar ze zullen de stijlfiguur wel kennen uit bijvoorbeeld alledaags taalgebruik (‘bloed, zweet en tranen’) en reclameslogans (‘heerlijk helder Heineken’). Leerlingen zouden een klein taalkundig onderzoek kunnen uitvoeren naar de aard van Vondels drieslagen en het effect dat ze sorteren of naar de vraag waarom de drieslag nog steeds veel wordt gebruikt in reclame, en in online-uitingen zelfs leidt tot meer clicks en likes. In een overzicht van de meest herhaalde reclameslogans op sociale media van Jaap Toorenaar komen trouwens aanzienlijk meer tweeslagen dan drieslagen voor. Is daar een verklaring voor te vinden?

Lezen voor de lijst

In de recente canondiscussies heeft iedereen over het hoofd gezien dat Lezen voor de lijst dé schoolcanon is waar veel docenten én leerlingen angstvallig aan vasthouden. De selectie op deze site is niet alleen bepalend voor de leeslijst van het gros van de middelbare scholieren, maar heeft ook invloed op hun latere leeskeuzes. Daarom is het hoog tijd om de hertaling van Lucifer aan Lezen voor de lijst toe te voegen en de opdrachten bij het stuk die nu op de site staan te herzien. Misschien staat er wel een nieuwe generatie Vondelliefhebbers op.

Uitgeverij kleine Uil geeft korting op klassensets van Lucifer.