Maandagmiddag 13.00 uur, V4b. Een grijnzende duivel is op het smartboard geprojecteerd. Tafels en stoelen zijn in een cirkel in de klas geplaatst, zodat iedereen elkaar aan kan kijken. De fragmenten van Lucifer die vandaag gelezen worden liggen klaar. De handgeschreven samenvattingen van de vorige les zijn uitgedeeld. De leerlingen komen binnen. De rollen voor die dag worden verdeeld. De eerste tien minuten zal ik Lucifer zijn. Daarna neemt een leerling die rol over.

Het is stil als we beginnen. We lezen een half uur hardop voor. Af en toe vat ik wat samen, opdat het tempo erin blijft, geregeld licht ik daarbij een begrip of situatie toe en vertel dan over de Amsterdamse schouwburg, over de opbouw van een tragedie, dat Beelzebub voorkomt in de nr. 1 van de top 2000 dit jaar (het is bijna Kerst). De leerling die Belial doet, leest mooi voor. Daarna is het weer stil. Leerlingen vatten na het lezen van de fragmenten het tweede bedrijf voor zichzelf samen. Dan bespreken we hoe een tekst overtuigend wordt. Wat is het verschil hierbij tussen literaire en zakelijke teksten? Net voor het einde van de les vraagt een leerling wat de stof voor de toetsweek is. 

Dit is een beschrijving op hoofdlijnen van de tweede les in een reeks van vier waarin de hertaling van Lucifer centraal stond. Deze lessen kregen steeds dezelfde eenvoudige opbouw. We lazen, bespraken verhaalgebeurtenissen en leerlingen vatten dat wat aan de orde kwam daarna voor zichzelf samen. Ik had me nogal verheugd op het lezen van Lucifer in de klas met deze hertaling. Het was al een groot aantal jaren niet mogelijk gebleken fatsoenlijk en precies een tekst van Vondel te bespreken. Te moeilijk voor de jaarlagen waarin de renaissance besproken werd.

In het schooljaar 2021-2022 had ik in de coronatijd met een zeer klein groepje geïnteresseerde leerlingen (2!) de Lucifer in de oorspronkelijke taal gelezen. Dat ging traag maar het waren boeiende geconcentreerde bijeenkomsten, wel louter passend voor de happy few. Dit klassieke werk, deze klassieke schrijver, wilde ik graag voor een breder publiek van leerlingen, vol in de klas, met aandacht voor tekst en context bespreken. Daarom verheugde ik me op de hertaling die in dat jaar werd aangekondigd. Het leek me een kans weer eens kalm en geconcentreerd door de gehele tekst heen te gaan en het niet te laten bij samenvattingen en ultrakorte passages. Een week na het uitkomen van de titel schafte ik deze aan, om hem drie weken later in de klas in te zetten.

In de les

Veel van het literatuurgeschiedenisonderwijs voor de bovenbouw vwo bieden we aan in projecten. Een tekst of periode wordt dan gebruikt om het denken over een moreel thema te stimuleren en aan de hand daarvan vaardigheden te ontwikkelen. In een dergelijke project behandelde ik dus ook Lucifer. Dit was een leesproject waarin leerlingen gestimuleerd worden op hun leesgedrag en -niveau te reflecteren en dit verder te ontwikkelen. Zowel literaire als zakelijke teksten komen daarbij aan de orde. De titel van dit leesproject is “Over verleiding, overtuigen en jezelf blijven in tijden van goed en kwaad.” Zoals gezegd beginnen we gewoon de tekst te lezen. Het gaat voor hier te ver, om het gehele project te bespreken, maar de literaire tekst is in elk geval een centrale rol toebedeeld. Een globale schets van hoe Lucifer in dit project gebruikt wordt.

1. Korte intro van thema Goed en Kwaad. We lezen daarna klassikaal delen van het toneelstuk. (vier lessen, steeds 25 minuten hardop lezen/voordragen per les, daarna verhaalstof verwerken en nabespreken)
2. Verwerking van Lucifer in een sorteertaak. Leerlingen volbrengen dan deze opdracht: geef en orden vijftien woorden die volgens jou de essentie van Lucifer raken.  
3. Denkopdracht: Groepjes leerlingen krijgen 12 onderzoeksvragen die te relateren zijn aan Lucifer. Vervolgens volbrengt het groepje deze opdracht:
4. Op welke vragen geeft Lucifer (gedeeltelijk) antwoord?
5. Leg uit in hoeverre de Lucifer antwoord geeft op deze vragen.
6. Dan krijgen leerlingen een individuele opdracht:

Kies een van de onderzoeksvragen die je het meest interessant vond. Ga nu artikelen zoeken die een antwoord op deze vraag geven.

De twaalf onderzoeksvragen waaruit leerlingen kunnen kiezen zijn deze: 1 wat is het verschil tussen religie en wetenschap, 2 welke visies op de indeling en opbouw van de hemel bestaan er in de gouden eeuw, 3 wat is er veranderd aan het verwerven van kennis in de loop der tijd, 4 wat is een goede manier van leiding geven, 5 hoe om te gaan met groepsdruk, 6 wat is een goede manier om je te bewegen in groepen, 7 hoe ontstaat een bestseller, 8 wat is de rol van vertrouwen in de economie, 9 wanneer is de macht van de meerderheid van belang als je een economisch besluit neemt, 10 wat is een verschil tussen een renaissance-jongere en een jongere in de 21e eeuw, 11 wat is het verschil tussen goed en kwaad, 12 wat verandert er aan de wereld als God minder belangrijk wordt?

Bij het opstellen van deze onderzoeksvragen is getracht voor elk van de vier profielen die leerlingen in het voortgezet onderwijs kunnen kiezen (nb. natuur-en-techniek, natuur-en-gezondheid, economie-en-maatschappij, cultuur-en-maatschappij) een aantal boeiende vragen te formuleren. Hierdoor hopen we dat er voor elke leerling een interessant perspectief voor het denken en lezen geboden wordt. De vragen zullen bij iedere editie van de lessenreeks passender en scherper worden.

Leerlingen houden zich vervolgens vier weken bezig met het beantwoorden van de door hen gekozen onderzoeksvraag door teksten te kiezen en te lezen. Uiteindelijk schrijven ze een synthesetekst waarin ze dit leesonderzoek beschrijven. In deze tekst moet in elk geval het antwoord dat Lucifer geeft op de vraag een plaats krijgen.

De ontwikkelprincipes van de lessenreeks waren: a) verschillende domeinen van het schoolvak worden in samenhang aangeboden b) het vinden van de intrinsieke motivatie voor de leerling krijgt veel aandacht: leerlingen krijgen hierom veel keuzemogelijkheden en ruimte om zich uit te spreken over en te reflecteren op taal, literatuur, of een vaardigheid.

‘Hoe vonden jullie Lucifer?’

“We begonnen met het klassikaal lezen van het boek ‘Lucifer’. Dit vond ik erg leuk en heeft ook gezorgd dat ik de tekst goed begrijp.” (Tess)

In klas V4b zitten 23 leerlingen. Meer dan de helft vond Lucifer uiteindelijk een boeiend verhaal. Het grootste deel kon in elk geval de lessen met lezen en vertellen over Lucifer enigszins waarderen. Wel gaven ze aan dat ze de stap van de middeleeuwse verhalen naar dit Renaissance-toneelstuk groot vonden. De thematiek van Lucifer vonden de meesten interessant. En ook de feiten die ze over het toneelstuk leerden, werden gewaardeerd.

In de slotopdracht moesten leerlingen een synthesetekst schrijven waarin hun onderzoeksvraag beantwoord diende te worden aan de hand van de teksten die ze gedurende het project lazen. Het antwoord dat Lucifer op de onderzoeksvraag gaf, was, zoals gezegd, een verplicht onderdeel van de tekst. Leerlingen wisten niet dat deze vraag zou komen. Het antwoord moest dus spontaan tijdens het toetsmoment geformuleerd worden. Hierna zijn de in mijn ogen boeiende reacties van leerlingen bij de verschillende onderzoeksvragen te lezen. Het geeft een beeld van hoe een leerling, een klas, zo’n rijke tekst als Lucifer recipieert.

Vier leerlingen kozen voor de vraag ‘Wat is het verschil tussen goed en kwaad?’. Zij beantwoordden de vraag als volgt:

“Lucifer gaf mij een antwoord op de onderzoeksvraag. Het toneelstuk leerde mij dat iets slechts kan beginnen door hoe je je voelt of door de mensen om je heen. Het is dus belangrijk dat je bij belangrijke keuzes helder en rationeel moet nadenken om het verschil tussen goed en kwaad te zien.” (Willem)

“Het kwade is datgeen wat zich tegen God keert. Het goede is wat wel voldoet aan de regels van God.” (Casper)

“Lucifer gaf op het eerste gezicht niet zo’n duidelijk antwoord op mijn onderzoeksvraag, maar door het lezen van de tekst kan je wel makkelijk bedenken wat het antwoord zou kunnen zijn.

In Lucifer is het onderscheid tussen goed en kwaad helder. Het goede wordt gesymboliseerd door godgetrouwe engelen zoals Gabriël, Michaël, Rafaël, Uriël en het koor/de rei van engelen. En niet te vergeten God zelf, omdat hij het middelpunt is van het goede. Het kwaad wordt gesymboliseerd door de Luciferisten zoals Beelzebub, Belial en Appolion en Lucifer (Satan) zelf. In het verhaal merk je wel dat de Luciferisten, vooral Beelzebub, Belial en Appolion geen goede engelen waren, doordat ze dingen verdraaiden en Lucifer zo gemanipuleerd hadden dat hij dacht dat God de mens boven de engelen verkoos en dat de engelen onderdanen van de mens zouden worden. Ook hebben ze Lucifer laten denken dat God zijn eer verlaagt door zulke wezens te creëren en daarmee heeft hij ook de eer van Lucifer verlaagd. Die drie engelen hebben ook andere engelen weten te manipuleren waardoor er een opstand uitbrak. Uit genade wilde God Lucifer nog vergeven, maar door manipulatie van Beelzebub, Belial en Appolion, dacht Lucifer dat het te laat was voor vergeving en was hij te trots geworden om te stoppen met de oorlog.“(Qinoa)

“Gabriël en Belzebub hebben Lucifer proberen te overtuigen dat hij persoonlijk vernederd is door God. Even later stookt Belzebub Lucifer nog meer op. Dit leidt er toe dat Lucifer Appolion laat roepen en met hem verzet tegen Gods besluiten te gaan geven. Dit is dan ook een voorbeeld van wat groepsdruk met Lucifer heeft gedaan. Hij laat zich verleiden om iets te doen, maar als hij alleen was geweest had hij dit nooit gedaan. Het komt alleen doordat Gabriël en Beelzebub Lucifer hebben overtuigd.” (Femke)

Twee leerlingen kozen voor de vraag ‘Wat verandert er aan de wereld als God minder belangrijk wordt?’. Zij beantwoordden de vraag als volgt:

“Lucifer koos ervoor om toen God minder belangrijk voor veel engelen (luciferisten) werd de leider van hen te worden en hen te leiden in het verzet tegen God. Dus wat dat eigenlijk zegt, is dat zodra God minder belangrijk wordt dat er meer opstandigheid en diversiteit ontstaat.” (Musab)

“Lucifer had toch wel een soort indirect antwoord op mijn vraag, het indirecte antwoord was dat de wereld God nodig heeft. Uit Lucifer is toch wel gebleken dat, als God er niet was geweest, de Duivel aan de macht zou zijn. Het antwoord is dus ook dat we God niet minder belangrijk kunnen maken, en moeten blijven geloven. Een citaat uit Lucifer is dan ook ‘’vertrouwen hebben in de handelingen van God’’. Dus God kan helemaal niet minder belangrijk worden op de wereld.” (Murad)

Acht leerlingen kozen voor de vraag ‘Hoe gaan mensen om met groepsdruk?’. Zij beantwoordden de vraag als volgt:

“In Lucifer wordt de hemel verdeeld in twee groepen; aanhangers van God en de Luciferisten. Beide groepen doen alles om meer mensen van hun mening te overtuigen. Bij zo’n tweedeling is er maar één logische menselijke reactie en dat is om een kant te kiezen. Je kiest de groep die je het beste kan overtuigen, en door deze overtuigingen ervaar je groepsdruk.” (Fenna)

“In Lucifer zie je hoe zich een groep kan vormen: Lucifer en de Luciferisten. Ze hebben dezelfde normen en waarden. Voordat de oorlog bijna begint, probeert Rafaël Lucifer tot inkeer te brengen, maar dat lukt niet omdat Lucifers normen en waarden aansluiten bij die van zijn groep. Zo zie je hoeveel invloed groepsdruk kan hebben op een mens, en dat er dan hele slechte keuzes gemaakt kunnen worden.” (Eva)

“Lucifer gaf antwoord op mijn vraag op twee manieren: mensen zullen vaak toegeven aan groepsdruk wegens angst voor wat er gebeurt als ze dat niet doen, of, als het impliciet is, hebben ze een gevoel dat ze de keuze zelf maken. Toen Lucifer de Luciferisten als leger verzamelde en overhaalde om met hem te vechten, was dat ook groepsdruk. Volgens Lucifer was de mens een dreiging en waren er grote consequenties voor de engelen als ze niet in verzet gingen: hij wekte bij hen gevoelens van angst op. Toen Belial, als slang, Eva verleidde om te eten van het verboden fruit, was dat ook (groeps)druk. Omdat het verleiding was, impliciet, leek het voor Eva dat ze het zelf wilde.” (Leyora)

“In het verhaal komt er niet één duidelijk antwoord ter sprake, maar je kan tijdens het lezen van Lucifer wel een verschil zien tussen het goede en het kwade. Lucifer zag geen andere weg meer en besloot geweld te gebruiken. Dit gebeurde terwijl Michaël de rust probeerde te bewaren en fouten probeerde te herstellen. Je kan hieruit zelf een conclusie trekken wat goed en kwaad is.” (Maella)

“Als voorbeeld uit Lucifer neem ik Adam en Eva. De slang verleidde hen tot een zonde. Dit heeft te maken met nieuwsgierigheid, het toch willen weten wat de gevolgen zijn als je je over geeft aan de druk. Ik denk dat dit in het echte leven ook vaak het geval is.” (Veera)

“Mensen doen rare dingen als ze onder groepsdruk bezwijken. Ze maken verkeerde keuzes en doen dingen die ze nooit zouden doen als ze niet onder groepsdruk bezweken. Een voorbeeld hiervan zijn de engelen in het verhaal van Lucifer. Zij leefden eerst in vrede maar door het verontrustende nieuws over de aarde en de mensen willen ze oorlog gaan voeren, of in ieder geval Lucifer wil dat. Doordat er steeds meer Luciferisten komen voelen de andere engelen (die zich daar nog niet bij hebben aangesloten) de druk om zich daar ook bij aan te sluiten, ook al willen ze dat niet.

Lucifer geeft dus antwoord op mijn onderzoeksvraag omdat je hebt gelezen dat je door groepsdruk dingen gaat doen die je zonder de groepsdruk nooit zou doen/hebben gedaan. De engelen zijn daar een voorbeeld van.” (Julia)

“Lucifer gaf naar mijn idee geen antwoord op mijn onderzoeksvraag. Wel kwamen er een paar mooie voorbeelden van het functioneren in groep van een groep naar voren. Gabriël adviseert vertrouwen in God te hebben. Gabriël laat zich niet beïnvloeden door wat de groep denkt, hij blijft dicht bij zichzelf en doet wat voor hem goed voelt.” (Tess)

“Groepsdruk is veel machtiger dan iedereen denkt, zelfs de machtige Lucifer is uiteindelijk door de groepsdruk van Beelzebub het slechte pad op gestuurd, dit zou hij nooit hebben gedaan zonder deze druk. Groepsdruk kan dus in de verkeerde handen worden gebruikt als een krachtig wapen.” (Reinoud)

Twee leerlingen kozen de vraag ‘Wat is een goede manier van leidinggeven?’. Zij beantwoordden de vraag als volgt

“In Lucifer zijn er heel veel ‘leiders’. Heel veel personages wilden de macht krijgen. God was ook een ‘leider’ in dit verhaal. Ook Lucifer was een leider. God liet zien hoe hij een soort van ‘leider van de wereld’ was. Ook over hoe je over een grote groep moet leiden. Hij was overtuigend en praatte met eer. Hij was bang voor niemand en had een goed hart. Hij was het voorbeeld van een goede leider.“ (Milan)

“Lucifer heeft vele engelen voor zich kunnen winnen door ze te overtuigen, ook gaat Lucifer over wat revolutie te maken heeft met leiding geven. Een van de eigenschappen van een goede leider is dat je om kan gaan met veranderingen. Lucifer heeft veel (goede) eigenschappen van een goede leider, maar heeft ook minder goede eigenschappen van een leider zoals machtswellust en ijdelheid.” (Sam)

Vier leerlingen kozen de vraag  ‘Wat is het verschil tussen religie en wetenschap?’ Zij beantwoordden deze vraag als volgt:

“Lucifer en zijn volgers kan je voorstellen als de wetenschap; zij waren sceptisch over God, hoewel Gabriël (de religie) hen steeds ervan probeerde te overtuigen dat God te vertrouwen is. De conclusie die je hieruit kunt trekken is dus dat er bij religie van je verwacht wordt dat je overtuigd bent dat de informatie die je ervan verkrijgt betrouwbaar is, en dat sceptisch zijn juist bij wetenschap centraal staat: je eigen hoofd gebruiken om de waarheid te vinden.” (Daan)

“Lucifer gaat over leiderschap, maar ook over normen en waarden. Meer specifiek, de normen en waarden van de hemel.

Michael en de anderen van de rei luisteren naar Gods wil, en besturen de hemel op basis van Zijn normen en waarden. Lucifer gaat daartegenin (met zijn jaloezie) en probeert een samenleving te stichten op basis van zijn normen en waarden (een hemel zonder mensen, engelen staan boven mensen, in de hemel zijn daarom geen mensen nodig).

Lucifer vertelt mij dat onze regels, onze wetten gebaseerd zijn op onze normen en waarden. Zonder ons innerlijk geloof van wat goed is en wat kwaad is, kunnen wetten en het bestuur niet bestaan. Ons moreel kompas is een van de belangrijkste onderdelen van de maatschappij.” (Naeema)

Een leerling koos voor de vraag ‘Hoe ontstaat een bestseller?’. Hij beantwoordde de vraag als volgt:

“Omdat ik later pas bij deze klas ben aangesloten heb ik een groot deel van de uitleg van Lucifer gemist, toch ga ik proberen een zo goed mogelijk antwoord te geven op deze vraag. Lucifer  is iemand die heel erg graag de beste wil zijn. Niemand zou hem van de troon kunnen stoten, hij staat altijd boven aan en hij zou daar alles voor over hebben om zelfs boven God te staan. Hierdoor denk ik dat Lucifer heel egoïstisch is en altijd de beste (slechtste) zelfs in het kwaad wil zijn en overal bovenaan wil staan.” (Juuls)

De antwoorden tonen eigenheid en een precisie die me bevalt, leerlingen spreken gemakkelijk en concreet over een werk dat vier eeuwen van hen vandaan staat, dat tot stand gekomen is binnen een uiterst complexe poëtica die volkomen vreemd voor hen was (en is).

Als laatste vraag vroeg ik aan de leerlingen wat de literatuur ons in het algemeen kan leren (een vraag die we niet klassikaal besproken hadden). In hun antwoorden waren geregeld mooie inzichten te herkennen, die moed geven voor literatuuronderwijs in de toekomst. Drie voorbeelden:

“Literaire teksten, zoals Lucifer, kunnen dus ook helpen met het beantwoorden van een onderzoeksvraag. Dit komt doordat je literaire teksten eigenlijk kan zien als een groot voorbeeld van  het onderwerp van de onderzoeksvraag. Alleen literaire teksten laten je door de ervaring meeslepen. Alles wat de karakters in deze teksten voelen en waar ze doorheen gaan, geeft je een betere kennis en gevoel voor het onderwerp. Je begrijpt waarom een karakter een bepaalde keuze heeft gemaakt en waar die vandaan komt. In niet-literaire teksten heb je dit minder, niet allebei de kanten worden verteld. Je begrijpt de feiten en de termen misschien wel, maar literaire teksten maken het compleet.” (Dila)

Of

“Literaire teksten hebben vaak een kern van waarheid. Dat betekent dat ondanks dat het verhaal bedacht is, het altijd een moraal heeft die te maken heeft met de echte wereld. Literaire teksten kunnen ook een beter antwoord geven omdat deze sneller leuk zijn om te lezen. Daardoor blijft je aandacht er beter bij en snap je beter wat de  moraal kan zijn.” (Ruben)

Of

“Een literaire tekst kan op een andere manier antwoord geven op de onderzoeksvraag dan een artikel bijvoorbeeld. De boodschap komt heel anders over en het laat een bepaalde indruk achter met een gevoel.” (Lise)

Al met al, denk ik, dat het gerechtvaardigd is te zeggen dat V4b Lucifer een plek heeft kunnen geven in hun herinnering, dat deze leeservaring van het werk in het vervolg van hun literatuuronderwijs en de rest van hun leven als burger en mens weer opgeroepen zal kunnen worden. De plaats van Lucifer in de canon lijkt weer even verlevendigd en hopelijk gewaarborgd.

Vervolg

Deze hertaling is een fijne, nieuwe bron gebleken om Lucifer weer behoorlijk uitgebreid, met aandacht, precies te lezen in de klas. Leerlingen hebben zich in ieder geval twee uur aandachtig met het daadwerkelijk lezen van (behoorlijk lange fragmenten van) Vondels Lucifer bezig gehouden. Dat was met andere edities in een klas (voor mij) onmogelijk geworden. Nu ik een eerste keer weer met een klas door het stuk ben gegaan, ken ik het verhaal beter, weet ik weer beter wat ik over de tekst, over Vondel, de Renaissance, het menszijn aan de hand van  dit toneelstuk te zeggen kan hebben. Deze uitgave kent ook een prettig nawoord, waarin je snel wat kennis ophaalt die je in de klas kan inbrengen, bv. over de betekenis van de engelnamen.

Wellicht totaal overbodig nog dit; tijdens het voorbereiden en volbrengen van de lessenreeks las ik (over) het werk van Cornelis Verhoeven. Deze PC-Hooftprijswinnaar kende ik niet, maar zijn werk kwam als geroepen. Historische letterkunde onderwijzen en lezen van en over Cornelis Verhoeven gaat namelijk goed samen. Ik voelde beter waarom het traag met aandacht een historische  tekst hardop lezen en bespreken en dat omringen met rust en stilte waarin gedacht en gewerkt kan worden, zo’n nastrevenswaardig doel is. Hier een aardig citaat dat inspireerde: “Het is altijd boeiend kinderen bezig te zien, vooral wanneer een maximum aan activiteit met een minimum aan beweging, het wonder lijkt te gebeuren dat zij helemaal buiten zichzelf zijn, verdiept in iets interessanters dan hun ego.” (uit:  Berding, J. (2022) Rondom Cornelis Verhoeven: ruimte voor vertraging in filosofie en onderwijspraktijk).

Een eerste versie van deze tekst is met klas V4b besproken en geredigeerd, zodat de docent in kwestie het niet positiever voordeed dan het was. Een onhebbelijke neiging van mijn te opgewekte persoonlijkheid.

Uitgeverij Kleine Uil biedt korting bij klassikale aanschaf voor gebruik in het onderwijs. Neem hiervoor contact op met info@kleineuil.nl