Linguïstische Miniatuurtjes revisited

In juni 2023 is het precies 30 jaar geleden dat ik in het toenmalige Neder-L mijn allereerste miniatuurtje schreef (toen nog zonder titel). In de komende maanden zal ik met enige regelmaat zo’n oud miniatuurtje herlezen, en er met de kennis van nu iets nieuws (of fris) over proberen te zeggen. Vandaag: het geheimzinnige passieve laten.

Linguïstisch Miniatuurtje 79, 115 en 141

In 2011 schreef ik een miniatuurtje over een halve verspreking van tafelheer Jan Mulder in het tv-programma De wereld draait door. Het ging over iemand die ‘door een journalist alle hoeken van de zaal wordt laten gezien.’ ‘Wordt laten gezien’, dus. Met de nodige haperingen, dat wel, maar de constructie met het gepassiviseerde ‘laten’ had iets fascinerends. Ik merkte op dat ik over soortgelijke gevallen al eens eerder een miniatuurtje had geschreven, namelijk in 2006, over ‘dit wordt laten zien’, en in 2001, over ‘De mogelijkheden tot hervorming worden steeds […] voorbij laten gaan’. Daaruit leidde ik de voorspelling af, dat ik in 2016 het volgende miniatuurtje over dit onderwerp zou schrijven.

Dat volgende miniatuurtje is er niet van gekomen, al heb ik in 2012 op mijn weblog er iets over opgemerkt, waarbij collega Evie Coussé met een mooi voorbeeld uit een Mechelse oorkonde uit 1254 kwam: ‘Alst hem ware laten weten’. In een column in Onze Taal uit 2014 heb ik de constructie nog weleens aangehaald, en ook in mijn taalrubriek in Trouw komt hij terloops voorbij.

Serieuzere aandacht krijgt de constructie in een artikel van Freek van de Velde in Nederlandse taalkunde uit 2015. Van de Velde schaart het voorkomen van ‘worden laten gezien’ onder de ‘schijnbare syntactische feniksen’, een soort ‘opportunistische analogieën’ die door taalgebruikers worden gebruikt om het ongrammaticale ‘worden laten zien’ te vermijden. Toch biedt dit niet meteen een verklaring voor het voorkomen van ‘worden laten zien’, dat enorm veel voorkomt (in 2006 stond mijn google-teller voor ‘wordt laten zien’ nog op 1350 hits, inmiddels zijn dat er meer dan 9000, en als je zoekt op ‘worden laten zien’ krijg je 33.000 vindplaatsen. Dat is ongetwijfeld te ruim geteld, maar in de verhouding met ‘wordt laten gezien’ (29 hits) en ‘worden laten gezien’ (175 hits) wordt laten zien dat de syntactische feniks in dit geval toch een zeer marginaal verschijnsel lijkt in vergelijking met ‘worden laten zien’.

Wat zeggen de ANS en Taalportaal over de lijdende vorm van constructies met ‘laten’? De ANS niets, en Taalportaal bijna niets. In een bespreking van de constructies met ‘laten’ en ‘doen’ wordt alleen opgemerkt: ‘Note, for completeness’ sake, that, contrary to what we see in AcI-constructions with zien’to see’, passivization of the infinitival clause is never possible.’ Maar deze opmerking gaat over de onmogelijkheid van zinnen als ‘Jan liet het liedje gezongen worden’, waar Taalportaal een gedecideerd sterretje bij zet. Ik kan me daar iets bij voorstellen, maar op mijn weblog in 2012 was ik een constructie met ‘mag gezien laten worden’ in het wild tegengekomen. Ook nu nog vind ik vrij gemakkelijk een voorbeeld als ‘Deze knapperd mag gezien laten worden’. Ik denk dat je dat zou moeten zien als een passivisatie van ‘laten zien’, maar theoretisch kun je het ook analyseren als passivisatie van ‘zien’ in het bereik van ‘laten’: ‘mag laten worden gezien’. Op het internet vind ik een voorbeeld als ‘Tijdens deze lezing kreeg ik de vraag of zij mij wel model hadden moeten laten worden gezien’, wat denk ik wel een incidenteel voorbeeld is waar best een sterretje bij kan, maar toch.

Hoe dan ook, Taalportaal sluit wel het passief van het complement van ‘laten’ uit, maar zwijgt over de passivisatie van ‘laten’ zelf. Daarmee is er dus niets gezegd over ‘wordt laten zien’.

‘Der Hammer wurde fallen lassen‘

Een boek dat ik in de miniatuurtjes ten onrechte niet heb opgemerkt is dat van Stefan Müller uit 2002. Müller signaleert, in navolging van enkele andere publicaties uit de Duitse taalkunde (zie de verwijzingen in het boek p. 260 e.v.), voorbeelden van gepassiviseerde constructies met ‘lassen’ als ‘Der Hammer wurde fallen gelassen’ en ‘Karl wurde einfach stehen gelassen’. Ook in het Duits zijn dit afwijkende voorbeelden, omdat constructies met ‘laten’ normaliter niet passiviseerbaar zijn, zoals voorbeelden als ‘*Karl wurde eintreten gelassen’ en ‘*Karl wurde den Hund streicheln gelassen’ moeten aantonen. Müllers analyse is dat ‘lassen’ met enkele werkwoorden een ‘complex predicate’ kan vormen, dat zich in bepaalde opzichten als één woord gedraagt. In een enkel geval komt dit zelfs tot uitdrukking in de spelling: in het Duits heb je het werkwoord ‘sitzenlassen’.

Opmerkelijk is dat de Duitse voorbeelden geen zogeheten ‘Ersatzinfinitiv’ hebben. Het is dus ‘wurde fallen gelassen’ en niet ‘wurde fallen lassen’. Müller bespreekt die mogelijkheid niet, maar op het internet vind je gemakkelijk voorbeelden. Er bestaat bijvoorbeeld een Duits boek met de titel ‘Und wenn ich mich fallen lassen würde?’ De meeste voorbeelden zijn wel met een Konjunktiv, maar een boze Duitse restaurantbezoeker schrijft in een recensie ook: ‘Teller wurden fallen lassen’, wat een ondubbelzinnig voorbeeld is van een gepassiviseerd ‘lassen’ in de Ersatzinfinitiv.

Ook al noemt Müller die voorbeelden met Ersatzinfinitiv niet, ik zie wel wat in zijn analyse van ‘fallen lassen’ als ‘complex predicate’. Ook in het Nederlands zijn die gevallen van passief ‘laten’ beperkt tot een handjevol werkwoorden. Tenminste, dat denk ik nu. Ik heb een tijdje zitten googelen op mogelijke voorbeelden, en ik kom op de volgende:

• Afgaan: ‘Volgens een woordvoerder hing er een rare lucht in het gemeentehuis, waarop het brandalarm werd laten afgegaan.’ Dit is een incidenteel voorbeeld, en ook nog met het voltooid deelwoord. Zeer twijfelachtig.
• Bouwen: ‘Dit in tegenstelling tot de gebouwen die door Sofia werden laten bouwen.’ Komt weinig voor. Twijfelachtig, dus.
• Branden: ‘Met een gemiddelde brandtijd van meer dan 2 uur kunnen deze XL wierookstokjes meerdere keren worden gedoofd en gebruikt of volledig worden laten branden’. Komt niet zo vaak voor. Ook niet zo overtuigend.
• Gaan: ‘Dan mag dat uiteraard niet onopgemerkt voorbij worden laten gaan.’ Lijkt vaker voor te komen. Daar hebben we een echte mogelijkheid te pakken, denk ik.
• Hangen: ‘Punt na punt werd verspeeld, fouten werden gemaakt en koppies werden laten hangen.’ Incidenteel, maar past wel in een patroon (zie verderop).
• Horen: ‘Haar stem is hoog, helder en loepzuiver, zoals ijzersterk wordt laten horen in het engelachtige Deflowering.’ Redelijk frequent, dus dat is wel wat.
• Liggen: ‘Gisteren werd er gewonnen in Eindhoven, een stadion waar in het verleden nog weleens dubieuze puntjes werden laten liggen.’ Komt vaker voor.
• Lopen: ‘Ilias gaf een goede steekpass die opnieuw goed werd laten lopen door Bas’. Komt redelijk vaak voor.
• Maken: ‘Omdat ieder product apart wordt laten maken…’ Ik kan maar één voorbeeld vinden, dus dit is waarschijnlijk een incident.
• Staan: ‘De meeste recente studies zeggen echter dat alcohol maar beter kan worden laten staan.’ Lijkt redelijk vaak voor te komen.
• Vallen: ‘Na de eerste keer dat de steen er op werd laten vallen ontstond er slechts een klein scheurtje in de houten klomp.’ Net als in het Duits. Hier heb je ook de semantische eenheid ‘droppen’, denk ik.
• Voelen: ‘en geniet ik van al het moois wat me wordt laten voelen’. Heel incidenteel, maar past in een patroon (zie verderop).
• Wachten: ‘Antivries moet niet worden laten wachten op verdamping’. Komt een enkele keer voor. Twijfelachtig.
• Weten: ‘Er wordt laten weten dat familie zich ernstige zorgen maakt om zijn gezondheid.’ Lijkt met name in informele contexten vaker voor te komen (hoewel dit voorbeeld uit een nieuwsbericht is).
• Zakken: ‘Een pomp wordt laten zakken om gemonteerd te worden bij een poldergemaal.’ Niet heel frequent, zo te zien, maar zeker niet incidenteel.
• Zien: hier zijn de voorbeelden echt talloos.
• Zitten: ‘Mijn zoon had dit vroeger ook, kreeg na zijn melkgebit ook een extra rij tanden, de mooiste werd laten zitten’. Komt redelijk vaak voor.

De voorbeelden komen goed overeen met de Duitse voorbeelden van Müller (fallen, warten, stehen, brennen, liegen), maar het is onduidelijk of hij een uitputtende lijst nastreefde.

Zo te zien zitten de perceptiewerkwoorden erbij (zien, horen, voelen) en de werkwoorden van lichaamshouding (hangen, liggen, staan, zitten), een paar bewegingswerkwoorden (gaan, lopen, vallen, zakken), en wat incidentele gevallen (afgaan, bouwen, branden, maken wachten, weten), die meestal (zeer) weinig voorkomen, dus misschien horen die er niet eens bij.

Het lijkt er dan op dat het patroon is dat laten met die perceptiewerkwoorden, de werkwoorden van lichaamshouding en wat bewegingswerkwoorden een soort semantische eenheid kan vormen, die als een complex werkwoord opgevat kan worden, en zich dan ook zo gedraagt: hij kan gepassiviseerd worden, en hij komt waarschijnlijk ook voor in de aan-het-constructie. Een snelle scan bevestigt dat:

• afgaan: geen voorbeelden gevonden
• bouwen: Daarom zijn we nu een hele nieuwe webshop aan het laten “bouwen”. (ook een paar keer met ‘laten’ tussen haakjes)
• branden: Zo ik ben nog even vlug mijn ( nieuwe) PC drie sets schijfjes aan het laten branden (verrassend weinig voorbeelden, want ‘Ik ben een kaars aan het laten branden’ klinkt voor mij niet zo gek).
• gaan: “Jeetje, je bent je hier echt helemaal aan het laten gaan, hè,” hoor ik mijn eigen stem tegen mijzelf zeggen
• hangen: Volgens mij (ik ken je niet dus ik kan fout zitten) ben je nu je hoofd aan het laten hangen, probeer er positief bij te blijven.
• horen: Ik ben stiekem een beetje van me aan het laten horen.
• liggen: geen voorbeelden gevonden
• lopen: wat zijn jullie nou vol aan het laten lopen?
• maken: Wow, ben een waanzinnig portret aan het laten maken op ouderwetse wijze!
• staan: geen voorbeelden gevonden
• vallen: nou zijn mijn andere boompjes rustig aan de herfst begonnen en hun blad aan het laten vallen
• voelen: Het koude weer is zich al goed aan het laten voelen!
• wachten: 50 personen die aan het werk waren aan het laten wachten betekend wel heel erg dure broodjes. (beetje suspect voorbeeld denk ik)
• weten: Ik ben zo’n stommert… alleen maar aan het laten weten aan hem hoeveel ik wel niet van hem hou. (het enige voorbeeld)
• zakken: Zijn wij de eisen aan het laten zakken?
• zien: Als het mooi weer is ga je naar buiten en zo niet dan ben je binnen je creativiteit aan het laten zien door bijvoorbeeld knutsel activiteiten.
• zitten: geen voorbeelden gevonden

De voorbeelden met de werkwoorden bouwen, branden, maken lijken wat gewoner, en de statische werkwoorden van lichaamshouding (liggen, staan, zitten) zijn ongetwijfeld om semantische redenen moeilijk combineerbaar met de aspectuele aan het-betekenis. Maar dat is een ander verhaal.

Het lijkt erop dat de complex predicate-analyse in elk geval een verklaring vormt voor een aantal verschijnselen met laten. In elk geval die verschijnselen met het passiviseerbare laten.