Achter het achtervoegsel 28

Onbevangen een boek lezen is er voor een etteloog niet bij. De sensor voor oude en nieuwe ette-woorden staat altijd aan, want op elke bladzijde kan zomaar een ette-woord opduiken. Dat ondervond ik een paar weken geleden tijdens het lezen van De eerlijke vinder van de Belgische schrijver Lize Spit. In dat boekenweekgeschenk kwamen maar liefst drie woorden voor die eindigden op het suffix -ette. Het waren geen onbekende exemplaren maar ze bleken interessant genoeg om er deze aflevering van Achter het achtervoegsel aan te wijden.

Majorette

Op pagina 12 was het meteen raak. In een van de langste zinnen uit het boek komen we het woord majorette tegen:

Hij zag het al voor zich, het gemeenteplein, de ceremonie waar de burgemeester hem zou huldigen als eerste verzamelaar met twee volledige verzamelingen, de fanfare met majorettes, onder wie de twee oudste zusjes van de Ibrahimi’s, er zouden klaptafeltjes door de gemeente geplaatst zijn, netjes aangekleed met papieren tafellakens en kommetjes chips, er zou applaus zijn, misschien zou zelfs zijn vader komen kijken, en dan moest het beste nog komen, het moment suprême: de overhandiging van de albums met dubbelen aan Tristan, die ze met open mond zou ontvangen en in één klap ook een topverzamelaar zou zijn.

Als je op Wikipedia het lemma majorette – de showsport én de beoefenaar ervan – opzoekt, blijkt dat die term tegenwoordig voor zowel mensen van het mannelijke als van het vrouwelijke geslacht gebruikt kan worden: “Een majorette kan ook iemand zijn (m/v) die op moderne muziek een dans met de baton laat zien aan een jury op een concours.”

Zo geëmancipeerd zijn de oudere, papieren woordenboeken nog niet. Daarin is de majorette steevast van vrouwelijke kunne. Het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) bijvoorbeeld omschrijft haar bij het lemma –ETTE (II) in een aanvulling uit 2004 als een ‘meisje dat in een optocht met een tamboer-majoorstokje jongleert’. Verder vermeldt het WNT dat majorette een leenwoord uit het Engels is. Hoe dat woord in het Engels gevormd is, wordt niet duidelijk gemaakt. Gelukkig is de oorsprong ervan wel te vinden in het Etymologisch Woordenboek van het Nederlands (via de Etymologiebank):

Ontleend aan Amerikaans-Engels majorette ‘id.’ [1941; OED], verkorting van drum-majorette ‘id.’ [1938; OED], gevormd met het achtervoegsel -ette van drum major ‘tamboer-majoor’ [1598; OED], uit drum ‘trommel’, zie → drum, en major, zie → majoor.

De majorette is dus een verkorting van drum-majorette, de vrouwelijke variant van de drum major.

Hoewel majorettes over het algemeen niet zo oud zijn, was er op een gegeven moment behoefte aan een term om piepjonge tamboer-majoorstokje-jongleurs aan te duiden. Naast majorette zou minorette een voor de hand liggende keuze zijn geweest, maar het woord dat opgang maakte, was minirette. Misschien omdat het woorddeel mini– nog meer dan minor– het kleine benadrukt?

In de reguliere krantendatabase van Delpher komt de minirette voor het eerst voor in het Nieuwsblad van het Noorden (6 mei 1978), zoals collega-etteloog Cefas van Rossem een tijd geleden al eens had opgezocht. De christelijke jeugddrumband ‘Oranje garde’ uit Haren in Groningen zocht in een personeelsadvertentie naar een “instruktrice voor het minirette- en majorettepeloton”. Dit is niet de oudste bron in Delpher, want via de externe krantenbank maken we in Eilanden-nieuws. Christelijk streekblad op gereformeerde grondslag al op 20 augustus 1974 kennis met dit woord. Tijdens de eerste Oeltgendag heeft heel Ooltgensplaat ’s avonds kunnen genieten van een prachtige muzikale en vocale show: “Daaraan namen ook 3 minirette korpsen deel die de harten van vele moeders stalen!”

Bas Jongenelen attendeerde ons op de website van muziekvereniging Concordia in Winterswijk-Kotten. Daar blijkt dat je vanaf vijf jaar kunt toetreden tot de minirettes. Als je tien basistechnieken onder de knie hebt, mag je doorstromen naar de volgende groep die heel toepasselijk midirettes heet. Hier leer je vijftien nieuwe technieken. Beheers je die, dan ben je klaar voor het grote werk bij de majorettes.

Overigens bestaat het woord midirette al geruime tijd. Ik vond het – opnieuw – in de (externe) krantenbank Zeeland. In De stemop 25 augustus 1978 wordt de uitslag gegeven van de loterij ten behoeve van het mini- en midirettekorps ‘De Happy en Pretty Girls’ uit Roosendaal.  

Superette

Het tweede ette-woord in De eerlijke vinder dient zich niet veel later aan, op bladzijde 20:

Hij stapte binnen bij ’t Winkeliertje, de enige superette van Bovenmeer.

Het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) schrijft in het hierboven al genoemde lemma –ETTE (II) achter superette ‘naam van kleine supermarkt’. Omdat het WNT kiest voor de formulering ‘naam van’ en niet ‘naam voor’, vermoed ik dat het WNT hier refereert aan de volledig Amerikaanse zelfbedieningswinkel met de naam ‘Superette’ die in september 1951 in Arnhem-Zuid zijn deuren opende (Arnhemsche Courant, 7 december 1951).

Enkele jaren later kreeg ook Willemstad op Curaçao een superette. Na de verbouwing van “’t Zuikertuintje” dekte de oude aanduiding  ‘Self Service Store’ de lading niet goed meer. Toch was de winkel ook weer niet zo groot om te kunnen spreken van een ‘Supermarket’. Daarvoor zouden aan ’t Zuikertuintje nog meer eisen moeten worden gesteld. Liever noemde de winkel zichzelf – naar Amerikaans voorbeeld – een Superette (Amigoe di Curacao, 13 april 1954).

In de jaren zestig schoten de superettes als paddenstoelen uit de grond. Dat is goed te zien aan het aantal treffers in de krantendatabank van Delpher. Komen we in de jaren vijftig 236 het woord superette tegen, in de jaren zestig is dat opgelopen naar 1045. Daarmee heeft de superette in Nederland haar hoogtepunt bereikt. Vanaf dan zet de daling van het gebruik van het woord in kranten gestaag in, met in de jaren zeventig nog 261, maar in de jaren tachtig slechts 94 en in de jaren negentig 87 vermeldingen. De laatste bewijsplaats die je nog online kunt raadplegen – en waarvoor je dus niet naar de leeszaal van de Koninklijke Bibliotheek hoeft – stamt uit de Telegraaf van 19 maart 1994. Het betreft een kleine advertentie waarin een superette in de buurt van Turnhout te huur wordt aangeboden.

In Nederland komen we de superette tegenwoordig amper meer tegen, maar in België is deze kleine supermarkt nog volop te vinden. De 512 attestaties van dat woord – peildatum 3 april 2023 – in het voortdurend uitdijende Corpus Hedendaags Nederlands zijn alle terug te voeren op bronnen die gemarkeerd zijn als Belgisch-Nederlands.

Het is dan ook niet zo vreemd dat superette een lemma is in het online Vlaams woordenboek. Daarin wordt het omschreven als een ‘kleine supermarkt of uit de kluiten gewassen zelfbedieningskruidenier’. Ook andere bronnen zien de superette als een typisch Vlaams verschijnsel. Zo wordt het besproken in het Typisch Vlaams Woordenboek (2015) van Ludo Permentier en Rik Schutz, in het Vlaams-Nederlands Woordenboek (2003) van Pieter Bakema en in het Zuidnederlands Woordenboek (1981) van Walter de Clerck (zie voor de omschrijvingen van deze respectieve lemmata ENSIE.nl).

Camionette

Van de drie ette-woorden uit De eerlijke vinder vind ik de camionette op bladzijde 80 persoonlijk het ‘Vlaamst’ klinken, al blijkt uit een zeer kleine beslist niet representatieve steekproef in mijn naaste omgeving dat dit woord een stuk bekender is dan de superette.

De uitbaatster van de kaarsenwinkel die haar wagen stond te wassen, wees naar de flyer die ze zowel in de etalage als aan de ruit van haar camionette had geplakt.

In Noord-Nederlandse teksten zul je dit Franse leenwoord als aanduiding voor een bestelauto of kleine vrachtwagen niet zo snel aantreffen. Dat blijkt bevestigd te worden door het Corpus Hedendaags Nederlands. Van de 1039 keer dat camionette in Nederlandstalige teksten voorkomt, gaat het maar in 10 gevallen om Nederlands-Nederlandse bronnen. Het zal niet verbazen dat die met name voorkomen in berichten die over Belgen of België gaan. De andere 1029 camionettes rijden voorbij in 831 verschillende Belgisch-Nederlandse bronnen.

Hoewel camionette in het noorden van het taalgebied tegenwoordig dus niet zo courant is, heeft het toch een plaats weten te verwerven in een van de drie delen aanvullingen op het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT). In de betekenis ‘bestelauto’ is het volgens dit woordenboek in 1917 uit het Frans ontleend. Als bewijsplaats wordt slechts één citaat gegeven, uit een aflevering van Vrij Nederland van 9 februari 1974. Hadden de redacteuren van het WNT de beschikking gehad over krantendatabase Delpher dan hadden ze in artikelen en advertenties niet alleen meer maar ook oudere citaten kunnen vinden. De helft van de 99 vindplaatsen uit de twintigste eeuw is trouwens afkomstig uit de jaren twintig en dertig.

De grote broer van de camionette – waarvan het woord door suffigering met -ette – is ontstaan, heeft eveneens een eigen lemma gekregen in de aanvullingen van het WNT. In de betekenis ‘gemotoriseerd voertuig’ is camion volgens dat woordenboek in 1915 aan het Frans ontleend. Wat de etymologie van dat woord is weten we niet. Opmerkelijk is wel dat camion het label Vlaams-Belgisch heeft gekregen terwijl dat bij camionette ontbreekt.

Het Vlaams woordenboek vermeldt dat het woord camionette volgens een lijst van De Standaard uit 2015 – het zogenaamde ‘Gele Boekje’ – niet wordt gezien als standaardtaal. Toch is het opgenomen in het Algemeen Nederlands Woordenboek waarbij overigens wel wordt opgemerkt dat het vooral in België voorkomt.

Daar wordt de camionette ook gebruikt om er samenstellingen mee te vormen zoals huurcamionette, paardencamionette en verhuurcamionette. Door de toegenomen populariteit van de onlinehandel neemt het gebruik van dergelijke bestelwagens hand over hand toe. Deze trend is in sommige steden zo opvallend dat er al gesproken wordt van een camionettisering. Ik kan me de ergernis van stadsmensen die de godganse dag geconfronteerd worden met verkeerd of onhandig geparkeerde bestelwagens heel goed voorstellen. Maar als medeoprichter van het Genootschap ter bevordering van het gebruik van het suffix -ette ben ik uiteraard zeer in mijn nopjes met het feit dat op elke straathoek een camionette te vinden is.