Vorig jaar werd de literaire canon van 2022 gepresenteerd. De lijst was samengesteld door “professionele lezers en liefhebbers van de Nederlandstalige literatuur binnen en buiten het Nederlandse taalgebied”. Bijna de helft van hen was docent Nederlands. Anders lag dat bij de literaire canon die precies twintig jaar eerder wereldkundig werd gemaakt. Hierin hadden alleen leden van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde een stem.

Naar aanleiding van de nieuwe canon sta ik in deze bijdrage kort stil bij de achttiende-eeuwse literatuur. Deze eeuw boeit mij al lange tijd vanwege de taalkundige geschriften die toen het licht zagen. Maar ook de letterkundige werken uit die tijd hebben mijn belangstelling. In 2016 deed ik op Neerlandistiek een poging om een aanzet te geven tot een literaire canon van de achttiende eeuw. Het initiatief werd toentertijd gewaardeerd maar de lijst kon niet in ieders ogen goedkeuring wegdragen. Sterker nog, sommige werken konden leerlingen niet aangedaan worden.  

Terug naar de officiële canons. Vergelijken we beide lijsten dan valt op dat in de nieuwe canon het aandeel historische werken aanzienlijk geslonken is. De periode van de Verlichting komt er zeer bekaaid van af. Zo is de achttiende eeuw slechts met één titel vertegenwoordigd. Op nummer 17 – dat dan weer wel – staat De historie van mejuffrouw Sara Burgerhart (1782) van Betje Wolff en Aagje Deken. 

Uitgaven voor leerlingen

Docenten Nederlands die hun leerlingen kennis willen laten maken met dit werk hebben daarvoor twee recente tekstedities tot hun beschikking: in de reeks Tekst in Context verscheen als tiende deel Sara B., een rebelse vrouw uit de Verlichting (2012) van Marleen de Vries, Karel Bostoen en Lia van Gemert en in de nieuwe reeks hertalingen van uitgeverij De kleine uil verscheen Tonnus Oosterhoffs versie van De historie van mejuffrouw Sara Burgerhart (2021). Zouden deze twee uitgaven ervoor hebben gezorgd dat dit werk van Wolff en Deken zo hoog in het canonoverzicht staat?

Het aantal achttiende-eeuwse werken in de canon van 2002 houdt overigens ook niet over; het zijn er maar drie. Naast De historie van mejuffrouw Sara Burgerhart zijn dat op plaats 79 (met drie nominaties) Hieronymus van Alphen, Kleine gedigten voor kinderen (1778-1782) en op plaats 94 (met slechts twee nominaties) Pieter Langendijk, Wiskunstenaars of ’t gevluchte juffertje (1715). Recente uitgaven van deze titels, speciaal voor het onderwijs, zijn er bij mijn weten niet verschenen. 

Lesmethodes

Hoewel er de afgelopen decennia tal van artikelen, uitgaven, studies en monografieën over de Zilveren Eeuw zijn verschenen, zijn daarvan geen duidelijke sporen terug te vinden in de canon. De belangstelling voor deze eeuw blijft nog altijd achter bij die voor de – wat de literatuur aangaat – Gouden Eeuw en de IJzeren Eeuw. Ook in literatuurmethodes voor het voortgezet onderwijs is de letterkunde uit de achttiende eeuw een ondergeschoven kindje. Dat blijkt zowel uit het aantal eraan gewijde bladzijdes als aan de geringe hoeveelheid titels. 

Met welke achttiende-eeuwse titels komen leerlingen en hun docenten eigenlijk in aanraking als zij uitsluitend afgaan op wat er in literatuurmethodes wordt genoemd? Uit mijn bibliotheek diepte ik de informatie- en verwerkingsboeken op van methodes die leerlingen voor hun neus kregen op de scholen waar ik tussen 1997 en 2018 als docent Nederlands heb gewerkt. Sommige methodes komen zelfs in verschillende drukken. Ook nam ik daarbij enkele methodes op waarvan ik ooit een proefexemplaar had aangevraagd. Deze steekproef is dus niet per se representatief – dat was ook niet mijn vooropgezet plan – maar geeft niettemin een aardig beeld van de achttiende-eeuwse werken die schoolboekenmakers door de jaren heen hebben geselecteerd.

Omdat uitgeverijen van lesboeken de hinderlijke gewoonte hebben – de concurrentie kijkt ook mee – niet te vermelden in welk jaar een methode of druk ervan is verschenen, is de lijst met methodes niet chronologisch gerangschikt maar alfabetisch. 

Een leerling kan op drie plaatsen kennismaken met een achttiende-eeuwse literair werk. In de lopende tekst van het informatieboek, in een lijst met leessuggesties en in de opdrachten. De verschillende categorieën zijn aangegeven met behulp van de letters I, L respectievelijk O. Vooral die laatste categorie is van belang voor het ervaren en onthouden van literatuur, omdat daaraan meestal ook tekstfragmenten zijn gekoppeld. 

Als we de lijstjes met elkaar vergelijken, dan valt op dat de achttiende-eeuwse werken uit de canon van 2002 alle drie vertegenwoordigd zijn in de door mij geraadpleegde literatuurmethodes, maar dat alleen van Historie van mejuffrouw Sara Burgerhart in een leerlingeditie beschikbaar is. Opvallend is ook – mijns inziens terecht – dat J.A. Schasz, Reize door het Aapenland vaak onder de aandacht gebracht wordt bij leerlingen. Voor dat werk is inmiddels ook kant-en-klaar lesmateriaal beschikbaar (zie hier en hier).

Toch zou het jammer zijn als leerlingen in het voortgezet onderwijs nooit in aanraking komen met het werk van Langendijk, Van Alphen en andere interessante schrijvers uit de achttiende eeuw. Ook hun werk verdient het – bij voorkeur in hertaalde versie – gelezen te worden. Ze kunnen leerlingen inzicht te verschaffen in opvattingen over humor, opvoeding, omgangsvormen en politiek. Welke uitgeverij en welke editeur(s) durven het aan om de hand aan de ploeg te slaan?

Dautzenberg, Literatuur, geschiedenis en leesdossier (2^e druk)

• Pieter Langendijk, De zwetser (1712)
• Pieter Langendijk, Het wederzijds huwelijksbedrog (1714)
• Justus van Effen, De Hollandse Spectator (1731-1735)
• Hiëronymus van Alphen, Proeve van kleine gedichten voor kinderen (1778)
• Betje Wolff & Aagje Deken, Historie van mejuffrouw Sara Burgerhart (1782)
• J.A. Schasz, Reize door het apenland (1788)
• Betje Wolff & Aagje Deken, Historie van mejuffrouw Cornelia Wildschut (6 delen; 1793-1796)

Dossier Lezen, vwo

• Pieter Langendijk, Het Wederzijdsch Huwelijksbedrog (1714) [L]
• Pieter Langendijk, De Wiskunstenaars (1715) [L]
• Justus van Effen, Kobus en Agnietje (1733) [L]
• Justus van Effen, De Hollandse Spectator (1731-1735)
• Hiëronymus van Alphen, Proeve van kleine gedigten voor kinderen (1778)
• Betje Wolff en Aagje Deken, Historie van mejuffrouw Sara Burgerhart (1782)
• Rhijnvis Feith, Julia (1783) [L]

Kern

• Pieter Langendyk, Het wederzyds huwelijksbedrog (1714)
• Hubert Korneliszoon Poot, ‘Akkerleven’ [fragment] (1722)
• Jacob Campo Weyerman, Opkomst en val van een koffiehuisnichtje (1727)
• Justus van Effen, De Hollandsche Spectator (1731-1735)
• Betje Wolff, Proeve over de opvoeding (1777)
• Hieronymus van Alphen, Kleine gedigten voor kinderen (1778)
• Betje Wolff & Aagje Deken, Historie van mejuffrouw Sara Burgerhart (1782)
• J.A. Schasz, Reize door het Aapenland (1788)

Laagland (2^e druk), informatieboek vwo & verwerkingsboek vwo 2

• Hendrik Smeeks, Beschrijvinge van het magtig Koninkrijk Krinke Kesmes (1708)
• Pieter Langendijk, Het wederzyds huwelijksbedrog (1714)
• Pieter Langendijk, De wiskunstenaars of ’t gevluchte juffertje (1715)
• Justus van Effen, De Hollandsche Spectator (1731-1735)
• Hiëronymus van Alphen, Proeve van kleine gedigten voor kinderen (1778) [ook O]
• Betje Wolff, Proeve over de opvoeding, aan de Nederlandsche Moeders (1780)
• Betje Wolff & Aagje Deken, De Historie van Mejuffrouw Sara Burgerhart (1782)
• Rhijnvis Feith, Julia (1783)
• J.A. Schasz, Reize door het Aapenland (1788)
• Pieter van Woensel, De Lantaarn (1792-1801) [O]
• Betje Wolff & Aagje Deken, Historie van mejuffrouw Cornelia Wildschut of de gevolgen der opvoeding (6 delen, 1793-1796)
• G. Paape, Het leven en sterven van een hedendaags aristocraat (1798) [L]

Laagland, literatuur & lezer (3^e druk), verwerkingsboek vwo [O]

• G. Paape, Het leven en sterven van een hedendaags aristocraat (1798)
• ‘Brief van de spectatoriale reiziger’. In: Janus Verrezen (1795)
• Pieter Langendijk, Het wederzijds huwelijksbedrog (1715)
• Jan Konijnenburg, ‘Iets over de aandoenlijkheid’. In: Bijdragen tot het Menschelijk Geluk (1791) 
• Hieronijmus van Alphen, ‘Het goede voorbeeld’. Uit: Kleine Gedigten voor kinderen
• J.A. Schasz, Reis door het Apenland. Uit: Imaginaire reizen

Literatuur zonder grenzen, vwo (1998)

• Pieter Langendijk, Het wederzijds huwelyksbedrog (1714)
• Pieter Langendijk, De wiskunstenaars of ’t Gevlugte juffertje, kluchtspel (1715)
• Pieter Langendijk, Krelis Louwen of Alexander de Groote op het poëetenmaal (1715)
• Justus van Effen, De Hollandsche Spectator (1731-1735)
• Hieronymus van Alphen, Proeve van kleine gedigten voor kinderen (1778)
• Betje Wolff & Aagje Deken, Historie van mejuffrouw Sara Burgerhart (1782)