Over complexe vervoegingen

In de bijdrage ‘Spelling en taalkundige kennis’ heb ik aangegeven hoe gecompliceerd de vervoeging van sterke werkwoorden in het Nedersaksisch is. Daarbij werden voorbeelden uit het Hellendoorns (een Sallandse streekstaal) gebruikt. De rijtjes vervoegingen betroffen het sterke werkwoord lîegen ‘liegen’. De complexiteit betreft echter niet alleen onregelmatige werkwoorden, zoals lîegen, maar ook de regelmatige. Dit is vooral te zien bij de vervoeging van de eerste persoon meervoud. Die verschilt daarin van de tweede en derde persoon meervoud in inversieconstructies (volgorde Persoonsvorm-Subject). In deze bijdrage wil ik de vervoegingen in dergelijke constructies in ruimer verband bespreken. De vorm wiej ‘wij’ is namelijk een telg van een drieling. De andere twee zijn het enclitische w en de ‘verlengde’ vorm wiej­lûu. Alle drie hebben hun eigen vervoegingen, terwijl het enclitische familielid slechts onder bepaalde voorwaarden zijn opwachting kan komen maken.

Vervoeging bij S + PV: algemeen

Twee opmerkelijke verschillen tussen het Nederlands en het Hellendoorns zijn dat in de tegenwoordige tijd de persoonsvormen van het werkwoord bij de drie personen meervoud een ‘enkelvoudsvorm’ hebben (zie de twee linker rijtjes), en dat er klinkerwisseling optreedt bij de derde persoon enkelvoud (zie eerste linker rijtje). Beide verschillen zijn afwezig in de verleden tijd. Hieronder volgen de voorbeeldrijtjes voor het werkwoord lîegen ‘liegen’ (onregelmatig) en pakken (regelmatig) bij de volgorde Subject + Persoonsvorm.

Tegenwoordige tijd	Verleden tijd	Voltooide tijd
Ik lîege	Ik leuge	elögen
Iej lîegt	Iej leugen
Hij/Zîe lög	Hij/Zîe leugen
Wiej lîegt	Wiej leugen
Iejlûu lîegt	Iejlûu leugen
Zîe lîegt	Zîe leugen

Tegenwoordige tijd	Verleden tijd	Voltooide tijd
Ik pakke	Ik pakten	epakt
Iej pakt	Iej pakten
Hij/Zîe pakt	Hij/Zîe pakten
Wiej pakt	Wiej pakten
Iejlûu pakt	Iejlûu pakten
Zîe pakt	Zîe pakten

Vervoeging bij PV + S: eerste persoon meervoud wiej

De bovenstaande rijtjes laten niet zo veel variatie zien, op het eerste rijtje na bij het enkelvoud. In de verleden tijd van het regelmatige werkwoord pakken is zelfs sprake van één gemeenschappelijke persoonsvorm. Meer complex is de vervoeging bij de volgorde Persoonsvorm + Subject. Hier volgen de rijtjes voor de vervoeging van deze werkwoorden bij deze volgorde.

Tegenwoordige tijd	Verleden tijd
Lîeg ik?	Leug ik?
Lîeg iej?	Leug iej?
Lög hij/zîe?	Leug hij/zîe?
Lîege wiej?	Leuge wiej?
Lîegt iejlûu?	Leugen iejlûu?
Lîegt zîe?	Leugen zîe?

Tegenwoordige tijd	Verleden tijd
Pak ik?	Pakten ik?
Pak iej?	Pakten iej?
Pakt hij/zîe?	Pakten hij/zîe?
Pakke wiej?	Pakten wiej?
Pakt iejlûu?	Pakten iejlûu?
Pakt zîe?	Pakten zîe?

Opvallend hier is dat ook hier het vierde rijtje één gemeenschappelijke persoonsvorm heeft. De andere drie rijtjes hebben wél variatie, maar die is niet goed te vergelijken met de variatie die we bij de andere volgorde zien. Waar het hier echter vooral om gaat, is dat we een derde verschil met het Nederlands zien: de eerste persoon meervoud heeft bij deze volgorde een andere vervoeging dan de tweede en derde persoon meervoud. Is de vervoeging in het meervoud bij de volgorde S + PV voor alle drie personen meervoud hetzelfde, bij de volgorde PV + S wordt de eerste persoon vervoegd met een sjwa achter de verbale stam, terwijl de tweede en derde persoon dezelfde vervoeging hebben bij beide volgordes. Echter in de verleden tijd van het regelmatige werkwoord is, zoals gezegd, opnieuw een gemeenschappelijk persoonsvorm.

Vervoeging bij PV + S: eerste persoon meervoud enclitisch w

De enclitische constructies met de eerste persoon meervoud w zijn altijd monosyllabische vormen, die ontstaan door samensmelting van persoonsvorm en subject, waarbij voldaan is aan een samenstel van fonologische en morfosyntactische condities. Enkele voorbeelden:

• Temet he-w völle wille ‘Staks hebben we veel plezier’
• Kö-w daor gewoon naor binnen? ‘Kunnen we daar gewoon naar binnen?’
• Gisteren kó-w daor nîet kómmen ‘Gisteren konden we we daar niet komen
• Noew stao-w daor ‘Nu staan we daar
• Veurige wekke steu-w veur dichte deure ‘Vorige week stonden we voor een gesloten deur

Vervoeging bij PV + S: eerste persoon meervoud wiejlûu

Dan de verlengde vorm wiejlûu. Ook de derde persoon meervoud zîe heeft zo’n vorm: zielûu. De vervoeging van de persoonsvorm is in alle gevallen hetzelfde voor deze beide varianten. Die verlengde vorm kent de eerste persoon meervoud ook (wiejlûu), maar wat we hier zien is dat deze beide varianten niet dezelfde vervoeging van de persoonsvorm hebben. De langere vorm bij de eerste persoon doet niet mee met het van de andere personen afwijkende gedrag dat wiej vertoont in de volgorde PV + S. De verlengde vorm van de eerste persoon heeft in deze volgorde exact dezelfde vervoeging als de tweede en derde persoon. Dit is te zien in de volgende rijtjes.

Tegenwoordige tijd	Verleden tijd<
Lîegt wiejlûu? (Lîege wiej?)	Leugen wiejlûu? (Leuge wiej?)
Lîegt iejlûu?	Leugen iejlûu?
Lîegt zîe?	Leugen zîe?

Tegenwoordige tijd	Verleden tijd<
Pakt wiejlûu? (Pakke wiej?)	Pakten wiejlûu? (Pakten wiej?)
Pakt iejlûu?	Pakten iejlûu?
Pakt zîe?	Pakten zîe?

Ook hier zien we weer dat in de verleden tijd van het regelmatige werkwoord van een gemeenschappelijk persoonsvorm sprake is. In de andere rijtjes zien we tussen wiej en wiejlûu een cruciaal verschil in de vervoeging.