Natuurlijk had ik beter moeten opletten en met pen en papier in de aanslag luisteren naar wat Gerbert van der Aa op 16 september 2023 precies op Radio 1 zei over de ramp in Libië. Hij legde de nabije historie uit en het ging over een generaal die in het deel van het land de baas is waar de waterramp zich voltrok. Maar vooral toch één talig dingetje hechtte zich aan het geheugen van deze luisteraar: een constructie met “om proberen te”.

Welke constructie? Deze, zoals Koos Rietkerk (VVD) die op 10 februari 1976 volgens de Handelingen heeft gebruikt: “Als het om de herverdeling van inkomens gaat, gaat het er ons in beginsel om proberen te bewerkstelligen, dat iedereen een redelijk inkomen geniet”.

Dit vind je hoogst zelden in die Handelingen, want de stenografen corrigeren de spreker bijna vanzelfsprekwend als hij/zij zoiets zou zeggen. Ik vond nog één ander voorbeeld in de laatste 75 jaar: “heeft namelijk gelijk dat het gaat om proberen te ontgiften”. Wie en wanneer doet er niet toe, het is een heel logisch ontsporinkje in het Nederlands.

Wat in beide citaten gezegd zou hebben moeten worden is om te proberen te ontgiften en om te proberen te bewerkstelligen.

Het lastige voor iemand die spreekt is dat om met te samengaat maar proberen óók en dat impliceert dat je tweemaal op minimale afstand te moet zeggen – dat druist in tegen ons gevoel, de afkeer die we kennelijk hebben van (ook) deze vorm van nabije herhaling van hetzelfde woord.

Veronderstellenderwijs. “Om proberen te” is tegenwoordig veel meer voorkomend in kranten dan vele jaren geleden – journalisten tikken zélf meer en meer hun tekst in en er is misschien nog een lichte toets door een eindredactie maar een afdeling Correctie of een Zetterij komt er niet meer aan te pas. De foutenmarge moet over de jaren heen door het ontbreken van zeker deze twee controle-momenten gegroeid zijn.

Een paar oudere voorbeelden, gevonden via LexisNexis:

• De mensen die buiten een legale organisatie om proberen te adopteren, doen dit meestal om zo eerder een kind te krijgen. (Trouw 29.03.1993)
• Maar eigenlijk vindt hij het niet meer dan ‘verantwoordelijk en menselijk’ om proberen te voorkomen dat werknemers in ijltempo geestelijk over de kling worden gejaagd. (NRC 31.03.1995)
• “Ze zeiden dat ze de zaak verder moesten afbouwen om proberen te overleven.” (Eindhovens Dagblad 27.10.1995)
• ‘We hebben iemand anders de kans gegeven om proberen te regeren‘, zei Nikolla Dori terwijl hij met geroutineerd gebaar zijn hamburgers omdraaide. (Volkskrant 01.07.1997)
• “Om proberen te vergeten wat is gebeurd”, reageerde Van Helfteren. (Brabants Dagblad 04.03.1998)

LexisNexis heeft toenemend toegang tot digitale media, dus dat kan een rol spelen bij een onderlinge vergelijking van de score over de jaren heen. Het bleek laten we zeggen ongeveer eenmaal per jaar in een krant van vóór het jaar 2000. Dat is erg weinig.

In het eerste deel van het jaar 2023 vond LexisNexis alleen al drie voorbeelden:

• Haar school had gevraagd om proberen te komen, maar dat is haar niet gelukt. (Brabants Dagblad 07.02.2023)
• Het is mijn plicht om nu de dialoog aan te gaan om proberen te regeren. (NRC 23.07.2023)
• Dus we kunnen ons ten doel stellen om te proberen te overwinteren. website (NOS 31.08.2023)

Zó stond het op die site, maar LexisNexis had kennelijk een oudere versie bewaard met “om proberen te overwinteren”, allicht door de NOS later gecorrigeerd.

Die ontsporinkjes zijn heel begrijpelijk. Wat ik niet snap, dat is het grote aandeel van Brabantse bronnen als je op zoek gaat naar “om proberen te”. Van Gerbert van der Aa weet ik niets, maar dat hij uit het Zuiden komt, lijkt me dus geen rare veronderstelling.

P.S. Om trachten te en om pogen te zijn vergelijkbaar maar met een veel geringere trefkans omdat proberen een gewonere variant is dan trachten of pogen.

Dit stuk verscheen eerder op het weblog van Siemon Reker