Neerlandistiek

Online tijdschrift voor taal- en letterkundig onderzoek

De Disneyficatie van Andersens Zeemeermin

door Reageer

Beeld gecreëerd door de IA-software Leonardo.ai

Ondanks de positieve beoordelingen van de recensenten en de eveneens positieve scores op sites als IMDB en Rotten Tomatoes leek de film ‘The Little Mermaid’ uit 2023 vooral negatief te worden ontvangen. Waar de Walt Disney Studios de laatste jaren vaker live action remakes uitbrengen van hun succesvolle films uit het verleden, zijn zij wel bekend met de kritiek op sociale media en van verschillende, veelal conservatieve, columnisten en opiniemakers, maar de kritiek op ‘The Little Mermaid’ overtrof alle verwachtingen.

De kritiek zoals die op sociale media kanalen werd geuit richtte zich vooral op de huidskleur van actrice Halle Bailey die de hoofdrol speelde. Volgens de vele reacties bij de filmtrailer op YouTube was een zeemeermin bij uitstek wit aangezien de auteur van het originele verhaal, Hans Christian Andersen, het ook zo had bedoeld. Deze verwijten worden niet enkel richting Halle Bailey gemaakt; zo krijgt een groot aantal zwarte acteurs en actrices dezelfde verwijten in opmerkingen op sociale media en videostreamingdiensten als YouTube. In deze commentaren wordt het gebrek aan historische realiteit gehekeld en lijkt de consensus te zijn dat verhalen uit de Europese geschiedenis vertolkt dienen te worden door witte acteurs en actrices met de onderbouwing dat de auteur van het originele verhaal het geschreven had als een wit personage. De weergave van een etnisch inclusieve samenleving in oude verhalen, die sommigen als ‘woke’ of ‘onnodig woke’ bestempelen, zou afdoen aan de boodschap van het verhaal volgens de commentaren op sociale media. Zo zijn dezelfde verwijten reeds in veelvoud gemaakt richting de cast en het productieteam van Snow White, een film van dezelfde studio die in 2025 in première moet gaan.In het geval van ‘The Little Mermaid’ is het echter maar zeer de vraag of auteur Hans Christian Andersen een bepaalde huidskleur in gedachte had voor een mogelijke uitvoering van zijn sprookje. Het verhaal is immers sterk aangepast door Walt Disney Studios om in 1989 hun tekenfilm over Ariël uit te brengen. Ook is het maar zeer de vraag of degenen die onder de filmtrailer van 2023 hebben gereageerd wel het originele verhaal van Andersen kennen of zich slechts beroepen op hun ervaring met het verhaal door de film uit 1989.

Aan de hand van deze vraag onderzoek ik hoe het sprookje van ‘De kleine zeemeermin’ is veranderd door de Walt Disney Studios om er twee verfilmingen van te maken.

Andersen

Het sprookje zoals Andersen het schreef, werd voor het eerst uitgegeven in 1838 in Eventyr, fortalte for Børn. Første Samling. Tredie Hefte. en kreeg al snel kritiek van onder andere P.L. Travers die bekend werd door haar boek Mary Poppins. Travers vond het verhaal van Andersen niet geschikt voor kinderen. Zij hekelde de negatieve afloop en de negatieve consequenties die kinderen zouden ervaren als zij geen goed gedrag richting hun ouders vertonen (Altman & De Vos, 2001, p. 179).

Het sprookje van Andersen beschrijft een jonge zeemeermin die verlangt naar de mensenwereld boven het water. Al helemaal wanneer zij een knappe prins redt van de dood en verliefd op hem wordt. Om bij hem te kunnen zijn, verkoopt ze haar stem aan de zeeheks in ruil voor (pijnlijke) benen. Zij zal nooit meer terug zeemeermin kunnen worden en als zij niet de onvoorwaardelijke liefde van haar prins krijgt, zal zij sterven. De prins weet echter niet dat zij het meisje is dat hem gered heeft en trouwt met een ander. Hierdoor sterft de zeemeermin en lost ze op in zeeschuim. Haar ziel is ze ook kwijt en kan zij alleen terugkrijgen als kinderen zich goed gedragen.

Het verhaal lijkt autobiografische elementen te bevatten over het leven van Andersen die biseksueel was en een relatie wenste met een Deense edelman (Mussies, 2016). Aangezien deze potentiële liefdesrelatie van Andersen geen toestemming kreeg van de adellijke Deense familie om met een man samen te zijn, bleef Andersen in verdriet achter; de edelman trouwde met een vrouw. Deze elementen zijn terug te vinden in alle versies van het verhaal, zowel de editie uit 1837 als de films uit 1989 en 2023. In alle verhalen is er een hoofdpersoon die met een prins wil samenzijn maar waarin de prins wordt uitgehuwelijkt aan een vrouw die niet het hoofdpersonage is. Toch is het originele verhaal van Andersen sterk aangepast in twee verfilmingen.

Verschillen

De film uit 2023 vertoont grote gelijkenissen met de film uit 1989 qua verhaal. Zo gaat het in beide gevallen om de roodharige zeemeermin Ariël die de dochter is van Triton, de koning van de zee. In beide films is Ariël geïntrigeerd door de wereld en de levenswijzen van de mensen, wat tot grote onvrede leidt bij koning Triton. Wanneer Ariël verliefd wordt op de menselijke prins Erik, ondergaat Ariël een betovering om voor enkele dagen een mens te zijn om ervoor te zorgen dat prins Erik verliefd wordt op de zeemeermin. De heks probeert Ariël te laten falen in haar missie en verzint een list als Ariël bijna slaagt. Zodra deze heks verslagen is, zijn Erik en Ariël gelukkig samen.

Waar de film uit 2023 eenzelfde verhaal probeert te vertellen als de film uit 1989 kent het toch enkele verschillen in de verhaallijn. Hierbij zijn de details als de huidskleur van Ariël irrelevant, evenals de stemacteurs die minder met een Caraïbisch accent spreken dan in de eerdere editie van de film aangezien dit weinig tot niets bijdraagt aan het inhoudelijke verhaal van de film. Eenzelfde verschil in de volgorde van de liederen die ten gehore worden gebracht in de film is weinig van belang voor de ontwikkeling van het verhaal.

Het personage van prins Erik is genuanceerder neergezet in de editie uit 2023 ten opzichte van die uit 1989. Zo blijft de achtergrond van de prins slechts vaag in de film uit 1989 terwijl Erik in 2023 een adoptie-achtergrond blijkt te hebben. Hierdoor lijkt de prins in 2023 een verklaarbaar gevoel te hebben om niet thuis te zijn en de drang om andere werelden te ontdekken. De reden dat de prins eropuit trok in de film uit 1989 blijft echter onbekend. Hierdoor is het logischer dat prins Erik en Ariël zich tot elkaar aangetrokken voelen gezien het feit dat beiden met deze gevoelens zitten en dit een raakvlak creëert die in een liefde kan uitbloeien. Ook wordt het samenzijn met de prins niet meer als het uiteindelijke doel gepresenteerd in de film uit 2023 waar dit in 1989 nog wel zo was. De scriptschrijvers hebben ervoor gekozen om het ontdekken van de mensenwereld en daarin leven centraal te stellen als het doel voor Ariël in de film uit 2023. In deze nieuwste versie is het samenzijn met prins Erik geen opzichzelfstaand doel maar een onderdeel van het leven op het land.

Eenzelfde nuancering qua personage is nu weggelegd voor koning Triton in de editie uit de 21e eeuw ten opzichte van die uit eind 20e eeuw. Waar het in 1989 onduidelijk was wat er met de moeder van Ariël, tevens de vrouw van Triton gebeurde, is dit toegelicht in de film uit 2023. Door de bekendmaking dat de jacht van de mens op zeemeerminnen het leven kostte van Tritons vrouw, kan er sympathie van het publiek uitgaan naar de zeekoning. Hierdoor lijkt de strenge houding van de koning richting zijn dochter Ariël eerder op een beschermende dan een ongefundeerde verbiedende houding.

De reddingsactie bij de uiteindelijke strijd is ook veranderd in de film uit 2023 ten opzichte van 1989. In de laatstgenoemde film redt Ariël prins Erik van een verdrinkingsdood in het begin van de film, als wederdienst redt prins Erik de zeemeermin van de heks door haar aan te varen met een schip. In de editie van 2023 is het echter Ariël die dit schip bestuurt en zo heks Ursula verslaat en de prins twee keer van de dood redt.

Hiermee lijkt de film uit 2023 aan te haken op de trend in films waarbij de vrouw vaker een heldenrol krijgt toebedeeld. Waar het in oudere films vaak een man was die een vrouw diende te redden (denk aan James Bond of Indiana Jones) zijn het in de afgelopen jaren vaker vrouwen die een man dienen te redden. Naast ‘The Little Mermaid’ is eenzelfde heldenrol voor een vrouw weggelegd in de meest recente James Bond-film ‘No Time to Die’ uit 2021 waarin het personage Nomi, die wordt gespeeld door de Jamaicaans-Britse actice Lashana Lynch, het personage James Bond van de dood redt. Dezelfde trend is te zien in de nieuwste Star Wars-films waarin hoofdpersonage Rey, gespeeld door Daisy Ridley, zichzelf leert verweren zonder deze vechtlessen van een man te ontvangen. Eenzelfde fenomeen is ook te zien in de film die zich in the Marvel Cinematic Universe afspelen waarin de laatste jaren vaker de rol van superheld is weggelegd voor een vrouw. Eenzelfde verschuiving van de heldenrol, met de nadruk op de moderne hervertellingen van klassieke sprookjes, beschreef Theo Meder al in 2013.

Deze verschuiving qua rolverdeling in films past bij het verschuivende beeld van vrouwen in de westerse samenleving waarin zij zich onafhankelijker willen maken van mannen voor het bereiken van de top. Zo bevat de hofhouding in de film uit 2023 meer vrouwen in leidinggevende functies dan in de film uit 1989. Vrouwen bekleden in de film uit 2023 ook functies die in de eerdere films slechts voor mannen waren, zowel in de hofhouding van Triton als van de adoptiemoeder, tevens koningin van het land. De rollen van marktkooplieden in de film uit 2023 worden ook vertolkt door zowel mannen als vrouwen. Alleen op het schip van prins Erik zijn in beide films enkel mannen te zien. Daarnaast lijken vrouwen minder passief handelingen te ondergaan die door mannen zijn opgelegd. Zo wordt het de zussen van Ariël niet meer opgedragen op te treden in een zanguitvoering in de film uit 2023 waar dit in 1989 nog wel was. Qua liedteksten is de film ook veranderd ten aanzien van de positie van vrouwen. Zo zei liedjesschrijver Alan Menken in een interview met Vanity Fair (2023) dat hij het concept van toestemming vragen voor romantische handelingen in het lied ‘Kiss the girl’ wilde verwerken. Op deze manier ondergaat Ariël de handeling niet meer passief maar krijgt zij de mogelijkheid om haar eigen grenzen aan te geven en de prins mogelijk af te wijzen.

Eveneens is er een verschil merkbaar ten opzichte van de omgang met de dood in beide films en tussen de film uit 2023 ten opzichte van het originele sprookje uit 1837. Waar het sprookje van Andersen vele sterfgevallen kent en er opdrachten tot moorden in het verhaal zijn verwerkt, zijn deze nagenoeg verdwenen in de film uit 1989. De lugubere beelden van sterfgevallen en de verdoemde zielen zijn volledig weggelaten in de film uit 2023. Een mogelijke reden hiervoor is de impact die deze beelden op kinderen, en daarmee de doelgroep van de film, kunnen hebben (Singer, 2023). Vanwege het gebrek aan lugubere beelden is de Walt Disney Studio in staat de film zonder leeftijdsrestricties aan een groter publiek te laten zien, wat commercieel gezien van belang is voor deze maatschappij. Toch is het voornaamste verschil tussen beide films de afloop van het verhaal. Zo krijgen beide films een goede afloop waarin Ariël en Erik samen zijn, al is de implicatie in beide films wel verschillend. Zo eindigt de film uit 1989 met een traditioneel huwelijk tussen Erik en Ariël waar onder andere koning Triton zijn zegen over uitspreekt. In de film uit 2023 wordt dit gelukkig samenzijn tussen Ariël en Erik wel getoond, evenals de gelukwensen van koning Triton en de zeemeerminnen alsmede de mensen aan land, maar wordt er nergens een huwelijk getoond. Deze twee eindes contrasteren sterk met het originele verhaal van Andersen waarin geen sprake is van een goede afloop. Waar de zeemeermin in kwestie hoopt op het samenzijn met de prins, slaagt zij daar niet in bij de originele vertelling van de Deen. Het verhaal eindigt daar met het eenzame sterven van het hoofdpersonage waarna de zeemeermin oplost tot zeeschuim.

Enscenering

Toen Andersen zijn originele verhaal uitbracht in 1837, leek de tijd in zijn vertelling weinig relevant. De elementen van een paleis en een koninklijke familie waren immers veel voorkomend in Noordwest-Europa vanaf de middeleeuwen tot aan het moment van publicatie. Qua technologie noemt Andersen ook enkel dingen die al vele eeuwen gebruikt worden in verschillende delen van de wereld, zoals een zeilschip en een dolk. Toch lijken deze attributen voornamelijk gebruikt en bekend te zijn in Noordwest-Europa en aan te sluiten bij het bestaande referentiekader van Andersen. Daarmee is het aannemelijk dat Andersen zijn verhaal ook laat afspelen op dit continent en de bijbehorende zeeën en Atlantische oceaan, al wordt dit nergens met de benoeming van een specifieke plaats bevestigd.

Qua tijd en ruimte zijn er ook weinig aanknopingspunten in de verfilming van Disney uit 1989. Voorwerpen als vorken, verrekijkers, standbeelden, zeilschepen worden al langere tijd gebruikt in verschillende delen van de wereld. Toch lijken de kledingkeuze van de mensen aan land een tijdsbestek te creëren waarin dit verhaal zich afspeelt, namelijk halverwege de negentiende eeuw. Zo lijkt de kleding die Erik draagt tijdens de huwelijksceremonie sterk op een gala uniform van de strijdkrachten. Dit is gebaseerd op de epauletten, lampassé en de sjerp die onderdeel uitmaken van het uniform van de prins. Deze gala uniformen zijn in de meeste strijdkrachten ingevoerd halverwege de negentiende eeuw.

De locatie waar de film uit 1989 zich afspeelt, is echter een stuk onduidelijker. Zo lijkt het land waar prins Erik woont sterk beïnvloed door Noordwest-Europa qua enscenering van de markt en de personages die hierin voorkomen. Zo hebben nagenoeg alle personages een witte huidskleur en spreken enkele personages met Europese accenten zoals de kok die de krab Sebastiaan wil vermoorden. Qua architectuur lijkt het kasteel waarin Erik woont ook sterk beïnvloed door de Neoromaanse architectuur-invloeden zoals deze in Noordwest-Europa voorkomen bij kastelen en paleizen zoals Slot Neuschwanstein in Duitsland of het kasteel van Gosford in het Verenigd Koninkrijk.

De onderwaterwereld contrasteert sterk met de mensenwereld in de film uit 1989. Ondanks het feit dat het merendeel van de zeemeerminnen een witte huidskleur heeft, hebben de animatoren sterk Caraïbische invloeden toegevoegd aan de onderwaterwereld. Zo zijn de onderwaterdieren die voorkomen in de film kenmerkend voor tropische zeeën zoals het kleurenpalet van de vis Flounder, een sergeant-majoorvis die vooral voorkomt waar de Atlantische Oceaan overgaat in de Caraïbische Zee. Daarnaast spreekt het personage Sebastiaan met een Jamaicaans accent in de film. De badkleding die de onderwaterpersonages dragen zijn verbeeld naar de stereotiepe beelden van tropische oorden. Hiermee legt Disney een extra nadruk op de verschillen tussen de wereld van Erik en die van Ariël. Deze verschillen maken het ook voor de kijker duidelijk dat Ariël onbekend is met de compleet andere cultuur van de bovenwereld waardoor haar fascinatie met spullen uit de mensenwereld is ontstaan.

Qua tijd lijkt het aannemelijk dat de verfilming uit 2023 zich rond dezelfde tijd moet afspelen als de film uit 1989. Er lijken weinig verschillen in kleding en in technologie als naar beide films gekeken wordt. Toch zijn er kleine elementen die op een verschil kunnen duiden in tijd. Zo bevat de scène waarin Ariël wordt rondgeleid op de markt muziek waarbij steeldrums worden gebruikt. De eerste vermeldingen van steeldrums dateren echter uit 1937, een kleine honderd jaar nadat dit verhaal zich zou afspelen.

Qua locatie is het duidelijker te peilen waar de film uit 2023 afspeelt. Alhoewel de film grotendeels is opgenomen op het Italiaanse eiland Sardinië, lijkt het zich af te spelen in het Caraïbisch gebied. Zo zijn de houten huizen felgekleurd en staan er meerdere palmbomen op de markt. Met de rieten daken in combinatie met het tropische fruit dat gegeten wordt, doet het sterk vermoeden dat prins Erik is opgegroeid op een Caraïbisch eiland. De fleurige, zomerse kleding van de dorpelingen met strohoeden of bandana’s dragen bij aan dit vermoeden.

Het kasteel waar prins Erik inwoont bij zijn adoptiemoeder doet echter vermoeden dat het eiland een koloniaal verleden had met Portugal als de Westerse macht. Het kasteel bevat elementen van de Manuelstijl die veelal in Portugal werden gebruikt, zoals in de toren van Belém en in het Jerónimosklooser in dezelfde stad. De betegeling die in het kasteel te zien is, draagt ook bij aan het idee dat het verhaal zich afspeelt in een Portugese kolonie. Deze betegeling doet sterk denken aan de azulejo-kunst die in Portugal veel gebruikt is.

Het opvallendste gegeven uit de film uit 2023 is de raciale diversiteit en harmonieuze relatie tussen de verschillende etnische groeperingen. Waar de film uit 1989 weinig tot geen zwarte personages vertoonde, zijn deze volop aanwezig in de editie uit 2023. In deze multi-etnische samenleving lijkt geen hiërarchie of rolverdeling te bestaan tussen beide groepen, zoals te zien is in de hofhouding in het paleis, de bevolking waar Ariël en Erik langsrijden in een koets en bij de marktkooplui in de eerdergenoemde scene. Tevens is de koningin van het land een zwarte vrouw. Omdat er geen bronnen zijn van decennia of locaties waarin een dusdanige multi-etnische samenleving vredig en harmonieus bestond, valt te stellen dat de film uit 2023 zich afspeelt in een anachronistisch verleden.

Sociale verandering

Aangezien films commerciële producten zijn, dienen ze interessant genoeg te zijn voor het publiek om er geld voor over te hebben. Aan de hand daarvan zijn nieuwe verfilmingen van hetzelfde verhaal een interessante graadmeter om te kijken wat de sociale veranderingen zijn die hebben plaatsgevonden tussen de jaren dat beide films zijn uitgekomen. Hierbij moet ook rekening worden gehouden met het originele sprookje van Andersen dat 152 jaar na publicatie verfilmd is en de sociale veranderingen tussen die twee jaartallen.

Sowieso is vast te stellen dat kinderen in de late twintigste eeuw en het begin van de eenentwintigste eeuw een andere omgangsvorm hebben met de dood. Waar het originele sprookje van Andersen niet goed afliep voor het hoofdpersonage en eindigde met vele sterfgevallen, komt de dood niet of nauwelijks meer voor in beide verfilmingen. Ook is het voor het hoofdpersonage Ariël, in tegenstelling tot in het sprookje van Andersen, niet meer noodzakelijk dat ze iemand vermoordt. Nu is het gebruikelijk voor films van de Walt Disney Studios dat ze een goede afloop hebben, al is het wel opmerkelijk dat dit deel herschreven is ten opzichte van het originele bronmateriaal waar de film zich op baseert.

Het verschil in beide verfilmingen toont voornamelijk de veranderde visie op traditionele verhoudingen ten opzichte van sekse en van ras. Waar het verhaal uit 1837 geen melding maakte van de huidskleur van de personages, toont de verfilming uit 1989 voornamelijk witte personages. Een groot aantal van deze personages is in de verfilming uit 2023 niet meer wit qua huidskleur. Zo worden meestvoorkomende etniciteiten vertegenwoordigd in de etnische samenstelling van de dochters van koning Triton en hebben zij minder westerse namen. Waar zij in 1989 nog Ariël, Attina, Alana, Adella, Aquata, Arista en Andrina heetten, dragen dezelfde personages in 2023 de namen Ariël, Perla , Indira , Karina , Caspia , Mala en Tamika. Eenzelfde wijziging is gemaakt bij het personage Carlotta, deze huishoudster in de hofhouding, die in 1989 als witte vrouw was afgebeeld en in de editie uit 2023 wordt gespeeld door de zwarte actrice Martina Laird en een andere naam heeft gekregen, namelijk Lashana.

Qua raciale verhoudingen is er een evenwichtiger representatie en minder sprake van stereotypen. In de film uit 2023 lijken er geen raciale spanningen te zijn en is er geen sprake van een hiërarchie waarin een groep een sociaal-economisch voordeel heeft ten opzichte van de andere groep. Zo hebben zwarte acteurs even grote, of zelfs grotere rollen dan de witte acteurs en wordt er geen verschil gemaakt tussen de zwarte marktkooplieden in de film en de witte marktkooplieden of andere beroepen die worden verbeeld. Waar dit geen realistische uitbeelding is van de koloniale samenleving in het Caraïbisch gebied in de tweede helft van de negentiende eeuw, is het wel kenmerkend voor de boodschap die de Walt Disney Studios aan haar publiek willen meegeven: huidskleur hoeft geen belemmering te zijn om te bereiken wat iemand wil. Zo is het in deze film mogelijk voor zwarte vrouwen om de koningin van het land te worden en vormde de huidskleur van actrice Halle Bailey geen belemmering voor het vertolken van de rol van het hoofdpersonage, die eerder als witte vrouw werd uitgebeeld. Toch moet het wel vermeld worden dat, ondanks deze positieve boodschap en de dito recensies van o.a. The Guardian en De Volkskrant, de reacties op de sociale media juist de multi-etnische cast hekelde met actrice Halle Bailey in het bijzonder. Zo had de filmtrailer van The Little Mermaid op 28 maart 2024 op videostreamingsdienst YouTube 374.000 positieve beoordelingen (duimpje omhoog) tegenover 2.800.000 negatieve beoordelingen (duimpje omlaag).

Eenzelfde emancipatie is te zien ten opzichte van de positie van vrouwen als de films uit 1989 en 2023 naast elkaar worden gelegd. Zo toont de film uit 2023 een vrouwelijke heldin die twee keer een man redt, waar dit in de editie uit 1989 niet gebeurde. Deze sociale verschuivingen rondom vrouwen wordt wederom onderstreept in de film uit 2023 als er wordt gekeken naar het huwelijk tussen Ariël en Erik. Waar Ariël in 1989 nog geportretteerd werd als een trofee die door Erik kon worden gewonnen door de heks Ursula te verslaan, wordt het huwelijk weggelaten in de film uit 2023. Ariël wordt in deze nieuwste editie neergezet als een opzichzelfstaande vrouw en er is minder sprake van objectificatie van vrouwen, eveneens kenbaar gemaakt in de Engelse liedtekst van ‘Kiss the girl’. Waar in 1989 nog “It don’t take a word, not a single word/Go on and kiss the girl” werd gezongen, is dit veranderd naar een zin waarin Ariël nog de mogelijkheid krijgt om Erik af te wijzen: “use your words, boy, and ask her”. Hiermee laat de Walt Disney Studio zien dat vrouwen niet meer de romantische handelingen en avances van een man passief dienen te ondergaan en dat mannen vooraf toestemming moeten vragen aan een vrouw eer zij deze handelingen ondergaan, gebaseerd op het idee dat beide personages als rolmodellen worden geportretteerd.

Al met al valt te stellen dat het sprookje van Andersen is gebruikt als basis voor de verfilmingen maar dat het verhaal is aangepast om beter aan te sluiten bij de huidige tijdgeest. Het is de vraag of de Disneyfilm Snow White, die in 2025 zal verschijnen, dezelfde kritiek ondergaat. Feit blijft dat wanneer het wereldbeeld verandert, de volksverhalen en films eenzelfde verandering ondergaan, al kan dat een anachronistische weergave van de geschiedenis opleveren.

Literatuur

Lees Interacties

Laat een reactie achter

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.