Achter het Achtervoegsel 46

Bestaan er ‘gewone’ ette-woorden? Nee, natuurlijk niet. Alle woorden met het achtervoegsel –ette zijn bijzonder. Zelfs een ogenschijnlijk normaal woord als estafette blijkt bij nadere beschouwing een interessante geschiedenis te kennen. 

Wedstrijd

De huidige betekenis van estafette is genoegzaam bekend: een snelheidswedstrijd waarbij leden van een team achtereenvolgens een deel van de totaalafstand afleggen. Soms wordt daarbij een voorwerp, zoals een estafettestokje, doorgegeven aan de volgende deelnemer – denk bijvoorbeeld aan de loopnummers uit de atletiek. Maar verplicht is dat niet. Ook bij andere sporten als roeien, zwemmen en biatlon komen estafettenummers voor.

Deze sportieve betekenis van estafette komt in het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) als afzonderlijke betekenis aanvankelijk nog niet voor. Maar in de later verschenen aanvullingen maakt dit woordenboek wel melding van de woorden estafetteloop, estafettewedstrijd en estafettedienst.

Die laatste samenstelling brengt ons bij de oorspronkelijke betekenissen van estafette. Een estafette was namelijk wat vroeger een renbode of ijlbode en tegenwoordig een koerier wordt genoemd. In het oudste citaat in het WNT van estafette – uit 1830 – lezen we: “Door een estafette (werd) aan het huis van Rothschild tijding gebracht van hetgene den 28sten in Parijs voorgevallen is”. Later kreeg estafette ook de betekenis van ‘zending per afzonderlijke snelle gelegenheid’, zoals in dit citaat uit 1855: “Het verzenden van estafetten door middel van de post”. In Delpher komt het woord in zeventiende-eeuwse kranten al voor. De correspondent in Regensburg van de Middelburgsche courant weet op 3 juni 1758 het volgende te melden: “De Prins van Taxis ontvangt alhier van tyd tot tyd Couriers en Estafettes uit Moraviën; doch van hun medebrengen lekt in ’t geheel niets uit”. 

Stijgbeugels

De etymologie van het woord estafette (zie etymologiebank.nl) is interessant. Het Nederlands heeft het in de twee oudste betekenissen – te vinden in het WNT – ontleend aan het Frans. De Fransen hebben het op hun beurt overgenomen uit het Italiaans, waarin staffetta ‘ijlbode te paard’ betekende. Net als –ette in het Frans zorgt de uitgang –etta in het Italiaans ervoor dat het grondwoord verkleind wordt. Een staffa is een stijgbeugel, een staffettadus een stijgbeugeltje. Dat dit woord later ook gebruikt wordt als benaming voor een ijlbode, heeft te maken met het feit dat deze koerier – om zich snel op zijn paard te kunnen verplaatsen – in de stijgbeugels staat! 

Sportwedstrijd

Als ‘aflossingswedstrijd’ komt estafette in het Frans niet voor. Een dergelijke wedstrijd heet daar een (course de) relais, wat overeenstemt met de Engelse term relay (race). Deze specifieke betekenis is of in het Nederlands ontstaan óf overgenomen uit het verouderde Duitse woord Stafette, waarbij een grote afstand door meerdere naast elkaar aflossende estafetten – renbodes – werd afgelegd. In het Nederlands is de benaming voor de afzonderlijke deelnemers vervolgens toegepast op de hardloopwedstrijd zelf waaraan ze deelnamen: de estafette.

Rot(jes)woord

De laatste jaren duiken er geregeld samenstellingen op met estafette als tweede deel, waarbij het niet gaat om een postzending of om een sportief evenement waarbij teamleden elkaar afwisselen. Zo heeft het Algemeen Nederlands Woordenboek een lemma pagara-estafette, een woord dat hoofdzakelijk bekend is in Suriname en op de Caribische eilanden. Een pagara is een stuk vuurwerk dat bestaat uit een groot aantal in serie verbonden rotjes die samen een lange streng vormen. Bij een pagara-estafette koppelen verschillende winkeliers hun vuurwerkstreng aan elkaar waardoor een rotjesslang van soms wel 2 kilometer ontstaat!

Samen met estafette

Dat een samenstelling met estafette een eigen ingang in een woordenboek krijgt is tamelijk bijzonder. Van Dale kent alleen wisselslagestafette als apart lemma en noemt daarnaast damesestafette en vrouwenestafette als samenstellingen met dame respectievelijk vrouw. 

Om eenvoudig een groot aantal samenstellingen met estafette te vergaren is het Corpus Hedendaags Nederlands (CHN) een geweldig hulpmiddel. De zoekopdracht *estafette resulteert  in maar liefst 7925 treffers [op 28 september 2024]. Groeperen we deze op lemma dan blijft er nog altijd een respectabel aantal van 488 unieke lemmata over. Met 6218 treffers staat het woord estafette zelf met stip op 1. Het wordt op respectabele afstand gevolgd door het al besproken pagara-estafette, met een schamele 252 treffers. Dat is niet veel als je bedenkt dat het CHN uit bijna drie miljard woorden bestaat. Om precies te zijn 0,00000859%.

Met de sorteerfunctie van het CHN is snel te achterhalen hoeveel unieke samenstellingen er voorkomen in dit corpus, namelijk 292. Het zijn er te veel om ze alle te bespreken, dus ik heb een selectie gemaakt van tien woorden die mij op de een of andere manier opvielen toen ik die lijst van bijna 300 woorden doornam. Ik presenteer ze hier ter afsluiting van deze aflevering in alfabetische volgorde met het bijbehorende citaat uit het CHN:

1. antipakjesestafette: ‘Dit jaar wil zij de week ervoor met eetschrijfcollega’s graag een antipakjesestafette in gang zetten. Sinterklaas heeft z’n pakjesavond, maar eigenlijk is het in Nederland elke avond pakjesavond. Koken uit pakjes en zakjes staat voor schijngemak, maar ook voor veel zout, suiker, smaakversterkers, conserveermiddelen en E-nummers.’ (Trouw, 30 november 2011)
2. asperge-estafette: ‘Zo vond onlangs de tweede editie van de asperge–estafette plaats, waarbij de eerste steek asperges vanuit Limburg door lopers en fietsers werd vervoerd naar Apeldoorn. Het eerste kistje werd daar per opbod verkocht.’ (Algemeen Dagblad, 21 mei 2003)
3. blokkeerestafette: ‘Wat een groot verschil met een jaar geleden, toen er sprake was van een heuse blokkeerestafette in Den Haag, waarbij actievoerders elkaar daags afwisselden en konden rekenen op veel sympathie vanuit het land.’ (Het Parool, 23 februari 2024)
4. gruwelestafette: ‘In dit genre [de rape and revenge movie, RdB] loopt de ene gruwelestafette met de andere: op de verkrachting van het (doorgaans vrouwelijke) hoofdpersonage volgt haar wraak (of die van haar nabestaanden) op de dader(s) en eventueel ook op ander mannelijk tuig. Het zijn films waarin gedetailleerde taferelen van verminking en verdelging worden gerechtvaardigd door misselijkmakend seksueel geweld.’ (de Volkskrant, 23 augustus 2018)
5. kraakestafette: ‘De jongerenpartij van de SP, Rood, startte deze week een landelijke kraakestafette om te wijzen op de woningnood onder jongeren en op de leegstand van kantoorpanden.’ (NRC Handelsblad, 16 oktober 2003)
6. Iiefdesestafette: ‘De daarin [de sonnetten van Shakespeare, RdB] bezongen driehoeksverhouding tussen de dichter (Shakespeare), zijn geliefde (de Dark Lady) en de door hem aanbeden jongeling, is voor Rijnders aanleiding geweest een eigen tekst te schrijven over de onophoudelijke liefdesestafette die de mens teistert, en die hem van het ene paar armen naar het andere jaagt, om ook daar niet gelukkig te worden.’ (de Volkskrant, 11 januari 1999)
7. pi-estafette: ‘De school organiseerde voor een aantal klassen een pi-estafette waar de leerlingen zoveel mogelijk pi-opdrachten moesten oplossen om zoveel mogelijk punten bij elkaar te sprokkelen!’ (Het Belang van Limburg, 14 maart 2020)
8. plunderestafette: ‘Opportunistische krijgsheren wisselden om de haverklap van alliantie en steeds zat een ander clubje langharige muj op de gammele kantoorstoeltjes voor de ingang van het museum [Kabul Museum, RdB]. Die verschillende mujahedeen-facties wisselden elkaar af in een plunderestafette.’ (NRC Handelsblad, 14 december 2007) 
9. trekvogelestafette: ‘Dit weekend werd boven Duitsland wel een wilde eend neergehaald die besmet bleek [met het vogelgriepvirus, RdB]. Mogelijk is sprake van een soort trekvogelestafette met het virus als estafettestokje.’ (de Volkskrant, 25 november 2014)
10. zwangerschapsestafette: ‘Babyboom aan de hoven. Het lijkt wel een zwangerschapsestafette. Nauwelijks heeft Máxima met de geboorte van Alexia haar zwangerschap afgesloten of van over de zuidelijke grens dient het volgende nieuws zich al weer aan. Claire en Laurent krijgen in januari 2006 gezinsuitbreiding.’ (Trouw, 30 juni 2005)