birds and animals

 Als Alice uit het Tranendal komt, is ze niet alleen: ze heeft een hele sleep birds and other animals achter zich aan:

… the birds with draggled feathers, the animals with their fur clinging close (A Caucus-Race and a Long Tale, 24)
… de vogels met hangende veren, de viervoeters met plat plakkende vacht (Een kippenren en een verhaal met een staartje, 26)

Vogels en dieren, zo kun je het niet vertalen, want vogels zijn ook dieren. In het Engels kun je het vreemd genoeg wel gewoon hebben over birds and animals. Je kan het vertalen als vogels en andere dieren, maar dat is wat saai. Zoogdieren dan? Dan zou je vogels door pluimvee of zo moeten vervangen. Ik heb er viervoeters van gemaakt, dat leek me wel een vrolijk alternatief.

curiouser and curiouser

Als Alice de cake die ze onder het tafeltje vond opeet, schuift ze uit als een telescoop, wat haar hogelijk verbaast:

‘Curiouser and curiouser!’ cried Alice (she was so much surprised, that for the moment she quite forgot how to speak good English) (The Pool of Tears, 16)
‘Raarderer en raarderer!’ riep Alice (ze vond het zo wonderlijk dat ze even helemaal vergat hoe ze het goed moest zeggen). (Het tranendal, 19)

Als Alice het netjes, volgens de regels had willen zeggen, had ze more and more curious gezegd – maar daar is weinig leuks aan, zoals wel vaker het geval is wanneer je iets volgens de regels zegt. (Moraal: doe het vooral contra de regels.) In het Nederlands is raarder en raarder feitelijk al raar genoeg, want het is een anglicisme – als de Nederlandse Alice het netjes had willen zeggen, zou ze steeds raarder hebben gezegd. Maar raarder en raarder klinkt inmiddels nauwelijks meer als een anglicisme, dus er zal wat extra’s mee uitgespookt moeten worden.

without noticing her remark

Gesprekken zijn het leukste – ook op toneel – als mensen niet of niet rechtstreeks op elkaar reageren, en met dat ik dit optyp, zie ik dat reageren een heel bruikbaar woord is. Als Alice Homptie Domptie ervan wil weerhouden een – vreest ze – ellenlang gedicht te gaan opzeggen, luistert het Ei niet naar haar tussenwerping:

“The piece I’m going to repeat,” he went on without noticing her remark, “was written entirely for your amusement.” – (Humpty Dumpty, 189)
‘Het stuk dat ik ga opzeggen,’ ging hij verder zonder op haar te reageren, ‘is speciaal voor jouw plezier geschreven .’ (Homptie Domptie, 184)

Without noticing her remark, zonder haar opmerking op te merken, zonder op haar opmerking acht te slaan, haar opmerking negerend – de mogelijkheden zijn legio maar overtuigen geen van alle, niet wat betekenisequivalentie betreft en ook omdat de zin er ritmisch van hobbelen gaat en onnatuurlijk van klinkt. Toen bedacht ik dat reageren weleens het juiste woord kon zijn. Je ziet het zelden in het Engels en daarom komt het ook zelden in het hoofd van de vertaler op. Maar het is een nuttig, welluidend, en meermaals toepasselijk begrip. Onthouden dus, zei ik tegen mezelf. Ik heb het vijf keer in dit tweeluik gebruikt, voor ‘without attending to her’ (in de Duif-episode), voor ‘said the Duchess’ (op het croquetveld), voor ‘without noticing her remark’ (bij Homptie Domptie), voor ‘Alice replied’ (bij het verhoor door de twee Koninginnen) en voor ‘The Red Queen said’ (t.a.p.) – dus je kan er veel kanten mee op.

een van hun

Als ik ergens niet tegenkan, is het taalgebruik in boeken. Ik bedoel onnatuurlijk taalgebruik dat er zo staat alleen maar omdat het volgens de regels er zo moet staan, maar dat wringt in het oor en schuurt in de bek. Dingen die je nooit zo zou zeggen. Je hebt het soms met de geüpdatete spellingsregels dat er bijvoorbeeld als voltooid deelwoord geüpdatet moet staan, alleen omdat het zo volgens de regels moet. Voor mij gaat hoe je het uitspreekt altijd voor. En daarom kan ik hen als vierde naamval van het persoonlijk voornaamwoord derde persoon meervoud zij niet velen in boeken die het echt van het voorlezen en de grappigheid en spreektaal moeten hebben, en eigenlijk sowieso niet. Er zijn zelfs kinderdichters die het gebruiken, waarmee alle leven uit het gedicht wordt gehaald (zie blog 298 De hennen en de hetten, hier).

Als Alice zich afvraagt of ze misschien verwisseld is met een van haar vriendinnen daar in dat konijnenhol, staat dat er als:

… to see if she could have been changed for any of them (The Pool of Tears, 19)
… om te kijken of ze misschien met een van hun was verwisseld (Het tranendal, 20)

Zo staat het er goddank in de tweede druk. In de eerste druk stond er nog wel een van hen, maar dat is vlak voor het ter perse gaan op de uitgeverij veranderd tegen mijn schriftelijke, auctoriële, uitdrukkelijke schriftuur in – en ik heb het op het laatst gemist. De uitgever dacht dat ik me vergiste, dat hij me behoedde voor een over het hoofd geziene over het hoofd ziening, terwijl ik moortjebus tegen het accusatieve hen ben – ik vind het, zeker in kinderboeken, slaan als een tang op een varken. Mijn uitgever is het nog steeds niet met me eens: ‘een van hun’ ‘aan hun’, ‘met hun’ is hem een gruwel. Allebei hebben we gelijk, maar het gaat er in dit geval om, om met Homptie Domptie te spreken, wie de baas is. En dat ben ik. Dat is de vertaler. Niet de uitgever. Vertaler, sta op je strepen!

Als hen in het normale spraakgebruik ten zuiden van de landsgrens doodnormaal is, is het voor de Zuidnederlandse Alice. Intussen doe ik mijn best om het dilemma zoveel mogelijk te vermijden en er zoveel mogelijk omheen te vertalen. In dit boek kon dat twee keer niet, twee hunnen die volgens de regels hennen hadden moeten zijn.

this one

Verwijzende voornaamwoorden, daar worden Nederlandse taalkundige betweters en andere redacteuren om een of andere reden steeds strenger in. Naar een onzijdig woord kan alleen met dat worden verwezen, en dat kan alleen naar iets onzijdigs verwijzen. De dood in de pot. Marc Kregting stelt bijvoorbeeld vraagtekens bij de eerste zinnen van de roman Camping van Maartje Wortel, die zo begint: ‘Victorien had de kanker met haar blote handen gevoeld. Het was rond als de knikkers waar ze er vroeger zoveel van had verloren.’ (Hier.) Vindt Kregting niet oké, want kanker is mannelijk. Ik vind dat spijkers op laag water zoeken. Als het ‘juiste’ alternatief je verkeerd in de oren klinkt, is het ‘onjuiste’ alternatief de enige keus.

Zo ook hier: als de Rode Koning een aantekening probeert te maken in zijn blocnote, houdt Alice zijn potlood voor hem vast en schrijft heel iets anders dan hij wilde:

The poor King looked puzzled and unhappy, and struggled with the pencil for some time without saying anything; but Alice was too strong for him, and at last he panted out, “My dear! I really must get a thinner pencil. I can’t manage this one a bit; it writes all manner of things that I don’t intend—” (Looking-glass House, 131)

De arme Koning keek hoogst verbaasd en ongelukkig, en een tijdlang worstelde hij zonder iets te zeggen met het potlood. Maar Alice was te sterk, en op het laatst hijgde hij: ‘Liefste! Ik moet echt een dunner potlood hebben. Deze hier doet niet wat ik zeg: hij schrijft allerlei dingen op die ik helemaal niet bedoel ——’ (Het spiegelhuis, 128)

Ik verwijs hier naar het potlood met deze. Tegen de regels! Maar stel dat ik het grammaticale geslacht wel had overnomen, dan stond er dit: ‘Liefste! Ik moet echt een dunner potlood hebben. Dit hier doet niet wat ik zeg…’ Kan niet, toch? Onnatuurlijk, in mijn oren.

Een doorlopend bijgewerkt register op alle VandaagsVertaalProblemen staat in blog 345, hier.