Het Antwerps Liedboek (1544)

Vijftig canonteksten in de klas (15)

Het Antwerps Liedboek is het oudste en het beroemdste gedrukte boek met wereldlijke liederen uit onze literatuur. Het behoort tot de literaire canon, de lijst van teksten die door het literaire veld in Vlaanderen als essentiële Nederlandstalige literatuur worden beschouwd. Het enige exemplaar dat we van dit liedboek hebben, verscheen in 1544 bij de Antwerpse drukker Jan Roulans en het is minstens de derde, vermeerderde druk. Het boekje is maar zo groot als een postkaart en bovendien is het zo goedkoop mogelijk uitgevoerd. Het bevat 221 liedteksten, maar zonder muzieknotatie en zonder illustraties. Blijkbaar hoefden er geen notenbalken bij te staan, omdat de melodieën voldoende bekend waren. Onderzoekers hebben bij meer dan de helft van de teksten de melodieën kunnen achterhalen, omdat er contrafacten van bestaan, d.w.z. geestelijke liederen met muzieknotaties, die vermelden aan welk wereldlijk lied hun melodie ontleend is. Van veel liederen zijn intussen ook geluidsopnamen gemaakt.

Jan Roulans plaatste boven een aantal liederen het opschrift ‘Een oud liedeken’ en boven nog veel meer liederen het opschrift ‘Een nieuw liedeken’. Maar daaruit kunnen we weinig met zekerheid afleiden over de ouderdom van die teksten. Alle teksten in het Antwerps Liedboek zijn overigens anoniem, maar dat bestempelt die liederen ook weer niet allemaal tot typische volksliederen. Er zijn ook talrijke liederen bij in de rederijkerstrant, met virtuoze rijmtechnieken en een gezochte woordkeuze. Waardoor zijn deze liederen dan allemaal met elkaar verbonden, afgezien van het feit dat ze in dezelfde verzameling voorkomen? Het antwoord is eenvoudig: Het Antwerps Liedboek is alleen denkbaar tegen de achtergrond van een wereldstad: de metropool Antwerpen in de zestiende eeuw. Antwerpen was in het begin van de zestiende eeuw een van de drukste en meest kosmopolitische steden van West-Europa. Bovendien beleefde men op dat ogenblik de grote bloei van de Vlaamse polyfonie en van de éénstemmige liedkunst.

Of de klanten van Jan Roulans lang plezier hebben gehad van de aankoop van het liedboek, valt te betwijfelen. Twee jaar na de verschijning ervan werd het boekje al op de ‘index’ (de lijst van de verboden boeken) geplaatst. Jan Roulans werd veroordeeld wegens het verkopen van verboden boeken, verbannen uit Antwerpen, gearresteerd en opgesloten. Een groot deel van de oplage moet zijn vernietigd of weggegooid. We mogen ons gelukkig prijzen, dat nog één enkel compleet exemplaar is overgebleven, en wel in de verzameling van de hertog van Brunswijk-Lüneberg in zijn kasteel te Wolfenbüttel in Duitsland.

W.P. Gerritsen maakt in zijn editie een uitgebreide classificatie van de liederen, gebaseerd op structurele kenmerken. In deze kleine bloemlezing beperken we ons tot de liefdesliederen, waarvan er volgens de editie van D.E. van der Poel drie soorten in het liedboek te vinden zijn.

Zeer frequent komen de liefdesklachten voor, waarin de minnaar zingt over wat hij allemaal meemaakt als gevolg van een ongelukkige liefde. Daarbij is vrijwel altijd alleen de minnaar aan het woord, die niet alleen psychisch lijdt, maar ook fysiek: hij voelt zich ook lichamelijk ziek. Dat is bv. het geval in de liefdesklacht, die we in het leermiddel hebben opgenomen: Ic seg adieu (lied 100).
Een andere veel voorkomende soort zijn de liefdesliederen in verhalende vorm. Het gaat hier om zogenaamde balladen met een tragische afloop. Als voorbeeld van deze categorie hebben we de meest bekende tekst uit het liedboek opgenomen, namelijk Het daghet in den oosten (lied 73).
De derde soort zijn de dageraadsliederen, waarin de liefde een belangrijk motief is. Het gaat hierin telkens om geliefden die ’s morgens afscheid nemen, nadat ze de nacht samen hebben doorgebracht. Dit genre bestond al bij de troubadoursliederen, maar hier gaat het om laatmiddeleeuwse variaties op hetzelfde thema, waarin naast de liefdesklacht ook andere motieven aan bod komen, zoals de aankomst van de minnaar, het samenzijn van de geliefden en hun reactie op de wachter, die de nieuwe dag aankondigt. De omstandigheden zijn ook meestal verschoven van hoofs naar stedelijk. Het kasteel is een kamertje geworden, de ridder een jongeman en de adellijke jonkvrouw een doodgewoon meisje. Als dageraadslied (of wachterlied) hebben we in dit leermiddel gekozen voor Het viel eens hemels douwe (lied 74), dat vergeleken wordt met een parodie op het genre: Och ligdy nu en slaept (lied 132).

Alle teksten worden weergegeven volgens de meest recente teksteditie (2004). De hertaling in hedendaagse Nederlands is natuurlijk niet evenwaardig aan de oorspronkelijke tekst. We hebben gekozen voor een zo letterlijk mogelijke hertaling in plaats van alleen woordverklaringen om de leerlingen gemakkelijker in staat te stellen de tekst te begrijpen.

We vinden dat middeleeuwse liederen zoveel mogelijk als liedtekst benaderd moeten worden. Als er van de besproken liederen vertolkingen bestaan, die gemakkelijk bereikbaar zijn, dan verwijzen we daar ook naar.

Behalve dit leermiddel over de liefdesliederen van het Antwerps Liedboek hebben we ook een leermiddel samengesteld over een historielied: het Adieulied van Maria van Bourgondië (lied 126).

Dit zijn de doelstellingen van het leermiddel over de liefdesliederen:

De leerlingen kunnen de tekst op de titelpagina van het Antwerps Liedboek vertalen en verklaren waarom er op die titelpagina een houtsnede staat, waarop een man wordt afgebeeld, die zijn geliefde een bloeiende meitak aanbiedt.
De leerlingen kunnen van elke strofe van Het daghet in den oosten aangeven of die strofe episch (verhalend) of dramatisch (monologisch of dialogisch) is.
De leerlingen kunnen van de dramatische strofen zeggen, wie erin aan het woord is.
De leerlingen kunnen het verhaal van dit lied reconstrueren.
De leerlingen kunnen aantonen, dat dit lied de kenmerken vertoont van het genre van de ‘populaire middeleeuwse ballade’.
De leerlingen kunnen in dit lied vijf episodes of scènes onderscheiden, die samenvallen met de vijf bedrijven van de klassieke tragedie.
De leerlingen kunnen aantonen dat Het daghet in den oosten ook een typisch ‘vrouwenlied’ is.
De leerlingen kunnen aantonen dat Het viel eens hemels douwe een dageraadslied is met meiliedmotieven.
De leerlingen kunnen uitleggen, wat de symbolische betekenis is van het aanbieden van een vers gesneden meitak aan een meisje.
De leerlingen kunnen de toepassing van de middeleeuwse ziekteleer in verband met verliefdheid in dit lied aanwijzen en verklaren.
De leerlingen kunnen de literair-historische motieven in het lied Ick seg adieu aanwijzen en verklaren.
De leerlingen kunnen de beeldspraak in dit lied verklaren.
De leerlingen zijn bereid om uit te leggen, wat er in de situatie die in het lied wordt geschetst, voor hen herkenbaar is.
De leerlingen kunnen de verschillen aanwijzen tussen het afscheidslied Ick seg adieu en het Adieulied van Maria van Bourgondië.
De leerlingen zijn bereid om hun oordeel uit te spreken met betrekking tot de vocale en instrumentale interpretatie(s) van deze liederen.
De leerlingen kunnen Ick seg adieu vergelijken met het gedicht Adieu van Jan Engelman uit 1934.

Praalgraf van Maria van Bourgondië in de Onze-Lieve-Vrouwekerk van Brugge.
Bron: Wikimedia.

Dit zijn de doelstellingen van het leermiddel over het Adieulied van Maria van Bourgondië:

De leerlingen kunnen de begrippen ‘adieulied’ (of ‘afscheidslied’) en ‘historielied’ verklaren.
De leerlingen kunnen Maria van Bourgondië (1457-1482) situeren in de vaderlandse geschiedenis.
De leerlingen kunnen het Adieulied van Maria van Bourgondië zelfstandig lezen met gebruikmaking van de woordverklaring.
De leerlingen kunnen de aanspreking van Fortuna (‘O felle Fortuin’) in de eerste strofe verklaren.
De leerlingen kunnen aangeven in welke strofen Maria zelf aan het woord is.
De leerlingen kunnen de personen noemen van wie Maria afscheid neemt.
De leerlingen kunnen de aanbevelingen aanwijzen, die Maria geeft over de toekomst van het land zonder haar.
De leerlingen zijn bereid om de passage in het boek De Bourgondiërs van Bart Van Loo, waarin de dood van Maria van Bourgondië wordt beschreven (p. 466-467), te lezen en daaruit informatie te halen over de omstandigheden waarin ze om het leven kwam.
De leerlingen zijn bereid om enkele andere afscheidsliederen of afscheidsgedichten te lezen: Afscheid van Herman de Coninck en De stervende van Jacques Brel.
De leerlingen zijn bereid om in de huid te kruipen van een bekende figuur die overleden is en diens afscheidstekst te schrijven.

Een verantwoording van onze digitale leermiddelen bij canonteksten uit de Nederlandse literatuur is hier te vinden.

Referenties

Loo, B. Van, De Bourgondiërs. Aartsvaders van de Lage Landen. Amsterdam: De Bezige Bij, 2019.

Poel, D.E. van der (ed.), Het Antwerps Liedboek. Teksteditie bezorgd door Dieuwke E. van der Poel (eindredactie), Dirk Geirnaert, Hermina Joldersma en Johan Oosterman. Reconstructie van de melodieën door Louis Peter Grijp. Twee delen. Tielt, Uitgeverij Lannoo (Deltareeks), 2004. Inclusief 2 cd’s. Geraadpleegd via de DBNL: Deel 1. Teksteditie. Deel 2. Commentaar.

K. Vellekoop, K. & H. Wagenaar-Nolthenius (ed.), Het Antwerps Liedboek. 87 melodieën op teksten uit ‘Een Schoon Liedekens-Boeck’ van 1544. Uitgegeven door K. Vellekoop en H. Wagenaar-Nolthenius. Met medewerking van W.P. Gerritsen en A.C. Hemmes-Hoogstadt. Deel I. Liederen. Deel II. Commentaar. Amsterdam: Vereniging voor Nederlandse Muziekgeschiedenis, 1972.