In 2019 stelde de uitgever van de Spaanse uitgeverij La Umbría y la Solana mij voor om een literaire klassieker uit het Nederlands te vertalen. De uitgeverij, met een catalogus die vooral uit melancholische uit het Portugees vertaalde titels bestaat, leek een ideale plek om Elias of het gevecht met de nachtegalen in het Spaans te publiceren. Ondanks het feit dat het een klassieker is, was de roman nog nooit naar het Spaans vertaald. Hoewel ik er niet helemaal zeker van was dat ik dit project tot een goed einde kon brengen, besloot ik de opdracht toch aan te nemen. Want de uitgever mij liet weten dat ik over zoveel tijd kon beschikken als ik nodig had.

Elias of het gevecht met de nachtegalen is een bijzondere roman. Hij werd gepubliceerd in 1936 en schijnbaar is het een roman waarin niet veel “gebeurt”. Het eerste deel of “cahier” gaat over een jongen die op het landgoed van zijn decadente aristocratische familie in de Kempen woont. Elias brengt zijn tijd door met spelen met zijn neef Aloysius, en met zijn tantes en ooms. In het tweede deel is Elias een jongeman geworden met socialistische ideeën. Hij werkt in Antwerpen als architect van een sociaal woningbouwproject. Desondanks blijft hij worstelen met aan de ene kant zijn idealen van schoonheid en het absolute, en aan de andere kant de noodzaak om zich politiek te engageren.

In geen van deze twee delen neemt het personage Elias zelf beslissingen, ze worden door de omstandigheden opgelegd. In het eerste deel wordt Elias naar een internaat gestuurd, waarmee hij de idyllische wereld van zijn familie verlaat. In het tweede sterft Elias door elektrocutie, nadat hij zich lange tijd heeft teruggetrokken in een kamer van het huis waar hij met zijn moeder woont. De romantische kunstenaar is niet in staat geweest om zijn romantische ambities los te laten en zich bij de massa aan te sluiten, alsof hij geen oplossing had gevonden voor de dichotomie van de kunst uit de eerste helft van de twintigste eeuw: art pour l’art of geëngageerde kunst.

Losjes gebaseerd op eigen herinneringen uit het leven van de auteur Gilliams, zou de roman gelezen kunnen worden als een modernistische Künstlerroman verteld vanuit twee complementaire vertelperspectieven. Gilliams beschrijft de persoonlijkheid, de tegenstrijdigheden en de innerlijke demonen van het genie bij uitstek. Het genie dat zal verdwijnen na de Tweede Wereldoorlog, wanneer een stedelijke en industriële moderniteit wordt geïnstalleerd, gericht op efficiëntie en productiviteit. De belangrijkste elementen van de roman zijn de verbale structuur van de tekst zelf en het poëtische proza dat het eerste deel draagt, samen met de realistische beschrijvingen van het tweede deel. Eveneens toont het hoofdpersonage een ambigue emotionaliteit die we vandaag de dag zonder aarzeling als “queer” zouden bestempelen. Elias is een held van het post-romantische symbolisme, iemand aangetrokken door het mysterie, Lucifer en de dood.

Het vertalen van Elias of het gevecht met de nachtegalen is voor mij geen eenvoudige taak geweest. Het is een zeer poëtische tekst, met een ambigu taalgebruik. Gilliams maakt veel gebruik van stijlfiguren, waardoor de betekenis van woorden afwijkt van de gebruikelijke en letterlijke betekenis. De zinsbouw is ingewikkeld en de poëtische beelden zijn soms zelfs onsamenhangend. Hoe zorg je er als vertaler voor dat de vertaling accuraat maar toch interessant blijft voor een lezer van nu? Hoe maak je een tekst toegankelijk zonder gaandeweg de literaire kenmerken te verliezen die het boek tot een uitstekend voorbeeld maken van Vlaamse modernistische literatuur van het interbellum? Ik ben ervan overtuigd dat elke vertaler die voor een vertaalopdracht van deze aard staat, zich dit soort vragen moet stellen.

Elke vertaling is een mogelijke lezing van de oorspronkelijke tekst. Ik besloot dat de mijne trouw moest blijven aan de dromerige sfeer van het landschap van de Kempen en aan de snelle emotionele wisselingen van de hoofdpersoon. Daarnaast wilde ik getrouw overbrengen hoe Gilliams de evocatieve of combinatorische kracht van de poëtische verbeelding beschrijft – zijn vermogen om beelden te scheppen op basis van zintuiglijke indrukken. Bij het vertalen probeerde ik de zinsstructuur zoveel mogelijk te condenseren, de tekst vloeiender en minder stijf te maken, en diezelfde beelden begrijpelijk over te brengen zonder ze daadwerkelijk uit te leggen.

Ik zal twee voorbeelden aanhalen om deze kwestie te illustreren. In een passage uit het eerste hoofdstuk is Elias ontwaakt en  wil hij opnieuw in slaap vallen:

maar ik kon die warme plooi niet terugvinden en dat eigenste heerlijke kuiltje van daar straks, waar mijn lichaam zoo goed in paste, zodat ik er vast en omsloten in gelegen had, p. 16 

No podía encontrar otra vez aquel pliegue cálido ni aquel delicioso hueco tan mío de hacía un momento, al que mi cuerpo se acoplaba tan bien, estable y arropado de manera que me podía echar en él, p. 26

Die  “plooi” en dat “heerlijke kuiltje” zijn zowel letterlijk als figuurlijk. Ook “eigenste” en “vast en omsloten in gelegen had” brengen een moeilijkheid met zich mee: dat het beeld behouden blijft en begrepen wordt, zonder het te uitleggen. 

Een aantal bladzijden verderop beschrijft het personage Elias zijn zenuwzieke tante Henriëttedie op dat moment ligt te rusten in de bibliotheek van het huis: 

Zij is een met kruip- en slingerplanten overwoekerde kuil, waar het helsch en heimelijk is om schielijk in te vergaan, p. 73 

Mi tía es un pozo cubierto de enredaderas y plantas trepadoras, donde se hallan lo infernal y lo secreto para morir de pronto, p. 86

Beide beelden zijn bijzondermooi. Om ze te vertalen was het voor mij essentieel te begrijpen hoe deze metaforen waren opgebouwd, en ze vervolgens op een gelijkwaardige manier weer te geven met behoud van de stijl en het taalniveau, zonder de zin – die op zichzelf al rijk en zelfs barok is – te overladen.

Om enkele van de moeilijkheden op de lange weg naar dit resultaat te overwinnen, kreeg ik hulp van verschillende mensen. De eerste was Jorge Gimeno, een dichter en ervaren vertaler die, hoewel hij geen Nederlands spreekt, me adviseerde om de zwaarte en stijfheid uit de eerste versie van mijn vertaling te halen. Bovendien kreeg de publicatie van het boek halverwege 2024 ook steun van Literatuur Vlaanderen. Dankzij de subsidie aan het boek kreeg ik de kans om opnieuw aan de tekst te werken tijdens een mentorschap onder begeleiding van Micaela van Muylem. Zij corrigeerde fouten en bood eenvoudige en directe oplossingen voor een vertaling die op sommige plaatsen nog zwaar en niet accuraat was. Zij steunde mij ook in enkele van de vertaalbeslissingen die ik eerder had genomen. De tekst is daardoor aanzienlijk verbeterd, en de uitgeverij was tevreden met de definitieve ingediende versie.

Ik heb vijf jaar aan deze vertaling gewerkt en in die tijd is er veel in mij veranderd, ook dankzij het werk aan de tekst. Ik heb meer vertrouwen gekregen in mijn werk en tegelijkertijd heb ik andere vertaalopdrachten gekregen, zowel uit het Nederlands als uit het Engels. Maar ook de wereld is veranderd. Een pandemie, een dringende klimaatcrisis en een conservatieve politieke stroming die van de verbeelding – ook de poëtische verbeelding – vraagt om mogelijkheden te bedenken voor een ander heden, zoals schrijfster Lola Olufemi het noemt (Experiments in Imagining Otherwise). Het boek is uiteindelijk in maart 2025 gepubliceerd. Op de omslag staat een gravure van de Franse schilder Jacques Callot, waarop een nachtegaal op een meidoorn te zien is, met in de verte de contouren van een klein dorpje. Het was een lang en zwaar werk, maar het resultaat is de moeite waard. Ik neem het boek in mijn handen en koester het als een vogel die moet uitvliegen.