Van Oroppa van Safae el Khannoussi was de roem en de luister al tot me gekomen voor m’n vakantie. Na de uitreiking van de Libris zag ik het innemende interview met de schrijfster, kocht ik het boek en legde het op het vakantiestapeltje… als het ware, want in werkelijkheid schoof ik het ongezien in de e-lezer. Tussendoor las ik de even enthousiaste als overtuigende recensie door Ariejan Korteweg in de Volkskrant (‘fenomenale debuutroman’) en de bewonderenswaardig grondige en erudiete en eveneens overtuigende bespreking door Esha Guy Hadjadj op De Reactor.org, twee teksten waar ik geen zinnig woord aan zou kunnen of durven toevoegen.
Het is niet voor het eerst dat ik een algemeen als goed gekwalificeerd literair boek maar zo-zo vind. Vast ook niet voor het laatst, want niet ieder boek is immers naar de smaak van elke lezer. Ik ben gestopt met lezen toen ik op pagina 368 van de in totaal 950 digitale bladzijden was gekomen, dat wil zeggen tot de achttiende van de 252 pagina’s die ‘Deel 2: De pissende pelgrim’ vormen (het geheel telt drie delen, plus een ‘Coda’ die echter meetelt als ‘Deel 4’).
Tegen die tijd, die pas aanbrak nadat ik voor de derde keer aan de roman was begonnen, kreeg ik de indruk dat er niet veel nieuws meer te gebeuren stond, anders dan dat er nóg meer personages zouden opduiken met elk weer een eigen levensverhaal, of juist een gebrek daaraan, en met weer andere al dan niet voorziene of verwachte relaties met een of meer van de al eerder opgetreden figuren, personages die gemeen hebben dat ze zonder noemenswaardige introductie elk met hun eigen focalisatie abrupt in het verhaal vallen, of: in de verhalen, of: in het gekantkloste web van verhalen en ingebedde verhalen en daar weer in ingebedde verhalen vol persoonlijke en bezittelijke voornaamwoorden waarvan ik steeds een tijdje doorlezend moest afwachten op welk(e) personage(s) ze betrekking hadden.
De personages hebben gemeen met elkaar dat ze een niet-Nederlandse etnische achtergrond hebben (als ik het zo goed zeg) en vooral dat ze alle in een lichte of gevorderde staat van ontheemding verkeren, en een beetje lethargisch zijn, een tikkeltje richting zelfkant neigen ook; en één is er zelfs spoorloos verdwenen, maar haar verdwijning zit zodanig in zo veel woorden ingesponnen, dat ik er niet nieuwsgierig van werd.
Afgaand op de twee hierboven genoemde recensies, is dit boek, dat zal wel duidelijk zijn, mijn pakkie-an niet. Kan gebeuren, volgende keer beter.
Maar toch moet me nog iets van het hart. Ik werd enorm afgeleid van het toch al niet heel heldere verhaal door veel verwijswoorden, formuleringen en zinnen, die schuurden langs en soms krassen maakten op mijn taalintuïtie en/of ideeën over de werkelijkheid. Hieronder een bloemlezing uit de verzamelde citaten.
[…] ongetwijfeld om Hind zich op haar gemak te laten voelen
om Hind op haar gemak te stellen
Ellenlange seconden
de (metaforische) vermenging van ruimte- en tijdsaanduidingen hoort bij het gewone taalgebruik, maar om nu juist zo’n heel kleine tijdseenheid op te rekken tot iets heel groots, ik vind het maar lastig te verwerken
Hind had een blik geworpen op de spatjes frituurvet boven de grill
het kan gewoon, spatjes frituurvet boven een grill; wie weet wat op die plek stond voordat de grill er kwam, immers; grillspetters boven de frituurbak bestaan misschien ook wel
Tijdens een van die laatste metroritten die je onherroepelijk uitspuwt in een Berlijnse nacht
nee, het zijn van die ritten die je uitspuwen, en tijdens een ervan gebeurt er dan iets bijzonders – waar dat onherroepelijke vandaan komt, is me niet duidelijk
Dan was er Abel, die klassieke talen studeerde en vaker van wal stak over zaken die niemand werkelijk begreep, al had ze geleerd dat je ja moest knikken en snel van onderwerp veranderen.
vaker dan wie? maar daarna snap ik niets meer van de mededeling
Zijn familie leek een soort broedplaats voor onberispelijke (in professionele zin) topambtenaren. En die toekomst was ook voor hem weggelegd; had hij niet van kinds af aan een onverklaarbare aversie tegen deze voorbestemde roeping ontwikkeld.
ik zie als ik dit lees een vlucht topambtenaren bijeenkomen om in een hoge boom beleidsvoornemens uit te broeden; zou het schelen als er van stond in plaats van voor? Welke toekomst? Wat is een voorbestemde roeping, en kan je daar dan zo jong al een aversie tegen hebben, die ook nog eens onverklaarbaar is? Wat is hier, net als in veel andere gevallen, eigenlijk de kern van de mededeling? Of is dit een soort proza waar je die vraag niet aan moet stellen? Moet ik ermee akkoord gaan dat de verteller eerder maar een schot in de richting van iets doet dan dat ie de taal feilloos in het doel schiet?
Hoe Rafael bij de zeven slapers was beland is een verhaal waardig om hier te vertellen.
leuk, zo’n archaïsche constructie, maar hij klinkt hier als een vergissing
Hierna gaf Hannah Melger haar haar telefoonnummer en liet haar beloven dat zij haar van elk nieuwtje op de hoogte zou brengen.
wie doet waartoe wat voor wie?
Het was […] de krankzinnige wanhoop die in zijn ogen school, waardoor Hbib zich herpakte. Terwijl zijn jeugdvriend zwaar ademend naar een aansteker zocht, schraapte hij zijn keel en stak een sigaret op.
kommaoverdaad; wie schraapt en wie steekt op?
Hugo Machajewski, een Pool van ergens in de twintig die ’s nachts detectiveromans verslond en overdag de vracht leverde bij grote supermarkten.
welke vracht, waarom heeft deze vracht een bepaald lidwoord (geloof me: meer context biedt geen hulp)
alsof er maar zeer sporadisch in het hotel werd verbleven.
oh, wat werd er uitermate sporadisch in het hotel verbleven; vroeger werd er veel meer in verbleven.
Er waren er die al om twee uur ’s middags, wanneer de schroef van het klapdeurtje bij de ingang van zijn haak ging, binnen kwamen druppelen.
waren er ook die binnen kwamen stromen? en dan die onverklaarbare schroef van het klapdeurtje, de schroef die van zijn haak ging?
De man sloeg zijn ogen op en als door een bliksemschicht getroffen laaide in de blik waar net nog nauwelijks leven in had geheerst, plotseling een opmerkelijke scherpzinnigheid op.
dat plotselinge zit al verstopt in de vergelijking ervoor: als door een bliksemschicht getroffen (het is maar een vergelijking, want anders had de man nooit meer zijn ogen op kunnen slaan)
Reeds vroeg in de ochtend had Nadia het rantsoen al klaargemaakt
reeds maakt al reeds overbodig, en andersom
[…] gebood hun allereerst de reden te vertellen waarom ze op deze toch al vervloekte dag het hem nog ellendiger kwamen maken. (Dat zei hij letterlijk. Hij zei: ‘Is het dan op deze vervloekte dag niet genoeg geweest, dat ik nu ook naar jullie grafkoppen kijken moet?’)
hij zei dat dus niet letterlijk, afgaand op het evidente verschil tussen de directe en de indirecte rede
Ons is door God en Zijn profeten bevolen om na te leven
wat, in godsnaam, moeten we naleven?
U moest eens weten hoeveel van uw soort achter tralies is beland.
dat zal er niet veel geweest zijn
een sensationeel spektakel waarin de vrouwen elkaar verbaal en soms zelfs bijna fysiek te lijf gingen. Toch bleef het bij verbale schermutselingen
dat Toch slaat als een kroket op een strijkijzer
en altijd in strakzittende kleding, op het uiteinde van zijn wijde broekspijpen na, die om zijn afgrijselijke cowboylaarzen wapperden.
ik probeer al dagen me hier een voorstelling van te maken: wappert nu alleen het uiteinde van de broekspijpen om de cowboylaarzen, of wapperen die broekspijpen in hun geheel om de laarzen (en zakt die broek, die dan dus niet strakzit, steeds op de grond)
[…] dat schreef-ie toen zelf in z’n krantje. […] Een paar dagen later publiceerde de krant een artikel […]. En al snel hadden andere, grotere kranten hier lucht van gekregen, zodat ook het leger onderbetaalde journalisten niet meer van de rechtszaalbanken te weren was.
het krantje wordt in een mum van tijd een krant, en alleen bij grotere kranten werkt een leger onderbetaalde journalisten (maar wat doet hun inkomen ertoe)
Dat de media ongetwijfeld letterlijk een duit in het zakje hadden gedaan.
serieus letterlijk?
Irad haalde het uitklapbare schaakbord uit de lade onder de kassa
nieuw bij ikea, lade met uitklapbaar, los schaakbord
Irad knikte alleen en veinsde een meewarig gezicht.
ook hier probeer ik me al dagen een voorstelling van te maken: hoe iemand er uitziet die een meewarig gezicht veinst
Dikwijls was Hind el Arian er met volle moed op uit getrokken.
vol goede moed?
Behalve dat het er angstaanjagend was, hing er in het huis van Salomé Abergel een merkwaardig vertrouwde atmosfeer. Zoals het thuis van haar kindertijd om onverklaarbare redenen buiten de temporele orde viel doordat de eigenzinnige waanzin van haar vader een realiteit naar zijn evenbeeld had gedicteerd, zo ageerden de muren, de meubels en het behang in Salomés woning zich voelbaar tegen de wetten van de buitenwereld. Misschien, peinsde ze tijdens haar doelloze exploraties door het huis van Salomé, viel zowel deze plek als die van haar kindertijd samen met een onherleidbare laag in de historische palimpsest van de wijk.
behalve een angstaanjagende sfeer hing er daar ook een vertrouwde sfeer? of was de angstaanjagende sfeer die er hing vertrouwd, als in: bekend (voor de dienstdoende focalisator)? wat zijn onverklaarbare redenen, en al helemaal vraag ik me dit af omdat erna domweg wel een reden wordt gegeven (zie: doordat). zich ageren is een bar lelijk neologisme. kan je iets exploreren zonder doel? Nou ja, deze passage begint al onduidelijk maar ze eindigt als pure onzin: twee bekende plekken die samenvallen met een onherleidbare onderlaag in een historische wijkpalimpsest; ga er maar aan staan, archeolocatieloog
een trolley waar kleren en ingepakte etenswaren uitpuilden
moet daar niet een spatiebij
een Engelsman in een geruit jasje waar zijn dikke pens guitig onderuit stak
maar wát stak die guitige dikke pens nou onderuit dat geruite jasje?
Thuis schonk hij haar een glas cognac in, dat ze kettingrokend leegdronk, en vroeg of hij een bad had.
weer een gevalletje verbeeldingskracht: hoe drink je kettingrokend een glas cognac leeg (mij huivert het resultaat: kettingroken doe je in dagen en weken, wat zeg ik: een heel leven, maar een glas cognac, daar neem je af en toe een nipje uit; een Beierse bierpul, die drink je leeg). laten we de bijzin weg, dan blijkt dat hij zichzelf vroeg of hij een bad had
Maar langzaam, alsof het gesommeerd werd uit de dromen van deze pelikaanachtige wezens, rees uit de stilte het geoehoe van een man.
biologisch novum: langzaam rijzend mannengeoehoe
Ze staarde in een metersdiepe afgrond die op het interieur van een kolossale papiercontainer leek. Een kleine gerimpelde arm stak tussen de bedrukte vellen uit. Vanonder het geritsel klonk het gekerm opnieuw, deze keer luider. Alsof twee oogjes in de handpalm haar aanwezigheid detecteerden, verstijfde de arm, waarna hij hevig gebaarde dat ze dichterbij moest komen.
surrealisme anno 2025
Geef zelf met een rood kleurpotlood eigenhandig aan waar de taal klemt in elk van de citaten hieronder:
Gealarmeerd door de aandacht die normaal gesproken op zijn eten was gericht, trok de kok zich weer terug in zijn keuken.
Op een bijna gelijktijdig moment voltrok zich eenzelfde scène
Hij is vernederd door de woedende uitbarstingen die zijn moeder veranderen in een draak.
ze is vergeten hoeveel glazen ze al opheeft.
De hele weg naar huis riep hij haar naam. De eerste keer luidde deze schuchter uit zijn mond.
Verderop stond Zaynab vastgekluisterd aan het hek.
en met een sierlijk maar streng gebaar haalde ze uit haar borstzak een rood fluitje vandaan, klaar om het vertreksignaal af te kondigen.
Maar de conducteur […] schudde het hoofd, ademde diep in en blies. // En weer bleef het vertreksignaal uit!
Hij besloot vanaf het station naar de Rivierenbuurt te lopen, bedacht zich, en sloeg rechts af richting de Noorderkerk, de Westerstraat in en liep, zonder erbij na te denken naar de Tweede Anjeliersdwarsstraat.
Langzaam rekte de schaduw zich uit. Jorik friemelde aangeschoten aan de viooltjes.
Terwijl de duisternis, die als een dirigent een buitenzinnig koor van cicaden leidde, zich om hem heen sloot, besloot hij het pad te volgen dat achter het huis begon en het bos in liep.
Terwijl hij over zijn volgende stap zat te peinzen, klonk plotseling het aanzwellende geronk van een naderend voertuig dat even later als een geelogig insect tussen de bomen tevoorschijn kroop.
zij werd meteen de mond gesnoerd
Irad […] begaf zich richting de trap. Daar hield hij halt, draaide zich om en vroeg of ze ook zo’n verschrikkelijke honger had. Ze zei dat dat het geval was. Irad bestelde Indonesisch.
Als wanneer het hart van de nacht zich afsteekt, en hij beschaamd zijn gezicht tussen de dijen van Hélène verstopt.
Dit stuk verscheen eerder op Klasse!
Ik heb in geen tijden zo’n nieuwe-kleren-van-de-keizer-ervaring gehad als bij Oroppa. En alle juichende critici verdenk ik van een soort omkering van Saids Oriëntalisme: o hoe mooi! En hoe oriëntaals! Precies zoals het er aan toegaat in die wereld van ontheemden! (Alsof iemand dat echt weet.)
Ik houd Oroppa voor een van de beste Nederlandse boeken van de afgelopen jaren. Niet omdat het oriëntalistisch zou zijn of zich specifiek op ontheemden zou richten, want het tegenovergestelde is het geval – in dit boek zijn alle personages tobbers die zich met moeite door het leven worstelen, onafhankelijk van hun achtergrond –, maar vanwege de enorme vitaliteit, die niet alleen in de wervelende stijl zit, maar ook in het grote aantal personages dat tot leven wordt gewekt – zelfs allerlei bijfiguren blijven de lezer (of in ieder geval mij) nog lang bij. En inhoudelijk is het heel ambitieus, maar het gaat ook echt over een paar thema’s waarover ik niet veel heb gelezen – bijvoorbeeld de trauma’s die mensen elkaar onder Hassan II hebben aangedaan.
Waren er maar meer kritische lezers van het formaat van Stolk! Hoe kan zo’n slechte stijl wervelen? En zogenaamd nieuwe thema’s maken van een boek nog geen literatuur.
Hoewel mijn argument gericht was tegen Jos Joostens bewering die omgekeerd leek te beweren dat het hier allemaal uitgekauwd oriëntalisme was, en dus niet per se bedoeld om aan te tonen dat we het boek tot de literatuur moeten rekenen, durf ik wel degelijk te zeggen dat de verbreding van het perspectief – de Maghreb is niet alleen maar een sprookjesachtig droomland, het verhaal is niet dat van de enkeling maar van een continent – voor mij iets toevoegt, los van of het wel of niet bijdraagt aan de literaire kwaliteit.
Stolks voorbeelden zijn volgens mij geen voorbeelden van slechte stijl. Ik wil best toegeven dat sommige ervan aanleiding zijn om te denken dat een redacteur er beter naar had moeten kijken, maar dat zegt dan vooral iets over het huidige uitgeversvak, en niet over de stijl. Andere voorbeelden zijn kwesties van smaak, zoals Stolk hierboven ook aangeeft. Ik ben erg gecharmeerd van de rijkdom aan metaforen.
Snackbar-taal. Ondergedompeld in een warrige walm van pruttelende ideeën. Ik vond het een boek dat verschrikkelijk veel leek op de stijl van Roberto Bolaño!!! Alleen hij kon het beter. Toch heb ik genoten van het boek. Het woord “nackbar” vreselijk.
Onder mijn tekening: . Ik houw van je eh, mijn gedachten kan ik niet afronden eh, eh help mij. Mijn boek gaat over Europa. De stier en ik. Niemand rond iets af dan met eh. Repeterend kom je een eind. Veel aan gedacht, veel eh en voorbeelden uit de literatuur. Ik ben een vlinder op de rug van de stier en eh, het plezier: de werkelijkheid blijft buiten ieders pret. Mijn gelaat is meer dan een kop van een stier.
Ik vind het taalcommentaar leuk omdat ik me daar niet altijd in kan vinden, en dan aan mezelf ga twijfelen. Ik twijfel graag. Ik heb de roman verder niet gelezen, maar ik ben het niet overal met u eens.
“‘[…] ongetwijfeld om Hind zich op haar gemak te laten voelen’
om Hind op haar gemak te stellen”
Dit is misschien een kwestie van smaak, maar volgens mij is er niets mis met de originele formulering, en betekent het ook net iets anders dan uw voorgestelde correctie, maar dat is mijn intuïtie.
“‘Tijdens een van die laatste metroritten die je onherroepelijk uitspuwt in een Berlijnse nacht’
nee, het zijn van die ritten die je uitspuwen, en tijdens een ervan gebeurt er dan iets bijzonders – waar dat onherroepelijke vandaan komt, is me niet duidelijk”
Ik vind bij ‘een van die’ constructies het enkelvoud eigenlijk vrijwel altijd natuurlijk aanvoelen. Dat is volgens mij ook weer een kwestie van smaak, en misschien wat spreektalig: ik weet dat sommige boekjes met taaladvies het afraden. Enfin, het onherroepelijke is omdat het de laatste metrorit is. Je kunt dus niet met de metro weer terug naar waar je vandaan kwam.
“‘Hoe Rafael bij de zeven slapers was beland is een verhaal waardig om hier te vertellen.’
leuk, zo’n archaïsche constructie, maar hij klinkt hier als een vergissing”
Daar heb ik dan weer geen last van.
“‘Thuis schonk hij haar een glas cognac in, dat ze kettingrokend leegdronk, en vroeg of hij een bad had.’
weer een gevalletje verbeeldingskracht: hoe drink je kettingrokend een glas cognac leeg (mij huivert het resultaat: kettingroken doe je in dagen en weken, wat zeg ik: een heel leven, maar een glas cognac, daar neem je af en toe een nipje uit; een Beierse bierpul, die drink je leeg). laten we de bijzin weg, dan blijkt dat hij zichzelf vroeg of hij een bad had”
Akkoord, de grammaticale constructie klopt niet. Ik weet verder niets van cognac, maar het is op zijn minst zo dat je een drankje waar je af en toe een nipje uit hoort te nemen, ook gewoon in een teug weg kan werken, al is dat misschien niet lekker of niet netjes. Is leegdrinken ook niet een prima manier om ‘af en toe een nipje’ — tot het glas leeg is — te omschrijven? Dan het kettingroken, daar ben ik het echt met u oneens. Misschien is de betekenis van kettingroken verschoven, maar voor mij betekent dat in deze context dat je de ene na de andere sigaret aansteekt zonder tussenpozen. Je rookt er dan bijvoorbeeld 5 tot 10 per uur, in plaats van 1 of 2. De metafoor van de ketting komt naar mijn idee dan ook van wat wij altijd ‘overneuken’ noemden, dat wil zeggen dat je de ene sigaret aansteekt met de peuk van de vorige.
“Irad haalde het uitklapbare schaakbord uit de lade onder de kassa
nieuw bij ikea, lade met uitklapbaar, los schaakbord”
Nu snap ik eigenlijk helemaal het probleem niet meer. Suggereert u dat er geen uitklapbare schaakborden bestaan?
Er zijn heel veel fouten waar u terecht op wijst hoor; de redactie lijkt me erg slordig. Ik denk alleen dat als men op zoek gaat naar fouten er al snel de neiging tot vals-positieven is.
Beste Gijs, (en ook Jurgen, hieronder),
Je hebt, denk ik, helemaal gelijk: het is allemaal een kwestie van smaak, persoonlijke smaak, zelfs als je, in sommige gevallen, zou kunnen zeggen dat er sprake is van (taalgebruiks-)fouten, want die kunnen dan weer een opzettelijke ingreep van de schrijver zijn, op basis van diens smaak.
Maar het zou wat vreemd worden als ik bij elk van mijn notities ‘vind ik’ zou schrijven, of iets dergelijks.
Dat ik het leuk vind om juist dit soort details uit teksten te zeven (of moet ik het ‘wannen’ noemen, ‘ziften’ of ‘schiften’ klinkt me te kifterig) – details die voor mij signalen zijn van zowel de (vaak impliciete) strenge regelmatigheid van de taal als ook van de expliciete en schier onbegrensde rekkelijkheid van het taalgebruik – en dat ik het leuk vind om mijn vondsten met inzet van mijn taalgevoel op mijn weblog te plaatsen, is tot daar aan toe. Dat Neerlandistiek.nl het dan weer leuk vindt sommige van die blogberichten over te nemen en ze aldus aan een groter en een meer gespecialiseerd publiek te presenteren, geeft een zekere neerlandistieke, meer in het bijzonder stilistieke allure aan mijn stukjes (waarvoor steeds mijn onuitgesproken en grote dank), maar hopelijk niet de onbedoelde glans van het grote en vanzelfsprekende gelijk.
Maar diep in mijn hart vind ik natuurlijk dat ik gelijk heb, en dat ik zeker in echte literatuur in het openbaar mag proberen, op persoonlijke titel, het kaf van het koren te scheiden.
Des te leuker (leerzamer) is het om te lezen waar jij het niet met mij eens bent. Ook een zeef moet geijkt worden.
Bij het schaakbord begon ik me ook enigszins te ergeren aan het hoge spijkers op laag water-gehalte. Er staan best een hoop curieuze formuleringen in het boek, maar wat zou dat? Sommige schrijvers zijn nu eenmaal wat idiosyncratischer in hun stijl. Ik meen dat we hier dezelfde discussie hebben gehad over het boek van Lala Gül. Soms moet je de woorden gewoon over je heen laten komen. Dat neemt niet weg dat de redactie van dit boek duidelijk te wensen overlaat en dat een deel van de aangegeven fouten wel degelijk gecorrigeerd had moeten worden.
Zie boven, Beste Jurgen. Met excuses voor de ergernis die mijn inventarisatie kennelijk in je wakker heeft geroepen. Ik kan alleen maar zeggen: ik had je niet gevraagd het stuk te lezen. Opmerkelijk dat je het toch ook wel eens met me bent waar het gaat over de kwaliteit van de dubbel gelauwerde tekst.
Nog even mierenneuken in de geciteerde zin “Terwijl de duisternis, die als een dirigent een buitenzinnig koor van cicaden leidde [etc.].” Niet alleen klemt de taal er behoorlijk, maar ook qua waarneming gaat het mis. In tegenstelling tot krekels houden cicaden zich in het duister massaal gedeisd.
Ik vind het altijd razend interessant zulke detailkritieken te lezen… Een goede redacteur is zeker goud waard. (Ik doe soms zelf redactiewerk voor Duitse publicaties, maar de budgetten zijn steeds zo klein dat gedegen, dus helaas tijdrovend redactiewerk niet mogelijk is.)