Het Couranten Corpus met zeventiende-eeuwse kranten dat dankzij vrijwilligers is gedigitaliseerd, is een taalkundige Fundgrube. De kranten vormden het eerste massamedium, en ze werden veel gelezen. Een intrigerende vraag is of uitgevers in deze periode, net als nu, rekening hielden met hun publiek. Kozen zij voor eenvoudig en begrijpelijk taalgebruik? Op basis van de vele krantenteksten die ik inmiddels heb gelezen, is mijn hypothese dat dat niet het geval is, maar dat de zeventiende-eeuwse kranten zijn geschreven in ambtelijke, bureaucratische, plechtstatige taal. Het wordt tijd dit eens te toetsen.

Zeventiende-eeuwse genres

Maar hoe toets je zoiets? Dat kan tegenwoordig al met relatief eenvoudige tools: die tellen het aantal woorden (tokens) en verschillende woorden (types) in teksten en geven ook aan welke opvallende woordverschillen er bestaan tussen teksten. Vorig jaar heb ik met gebruikmaking van dergelijke tools formeel-technische, kwantitatief-taalkundige en kwalitatief-inhoudelijke verschillen tussen de zeventiende-eeuwse kranten uit de Republiek en uit de Spaanse Nederlanden beschreven, en in 2019 vergeleek ik een beperkt sample van krantentaal uit 1650 met dat van moderne kranten uit 2002 (zie ‘Een mooie mengelmoes’. Meertaligheid in de Gouden Eeuw, pp. 63-75).

In dit stuk wil ik een stapje verder gaan en de zeventiende-eeuwse krantentaal vergelijken met andere, contemporaine (proza)genres, om te bekijken met welk van die taalregisters de kranten de meeste overeenkomsten hebben. Als vergelijkingsmateriaal heb ik gekozen voor de Resoluties van de Staten-Generaal van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, Brieven als Buit en kluchten. De Resoluties, die door het Huygens Instituut voor Nederlandse Geschiedenis en Cultuur zijn gedigitaliseerd, vertegenwoordigen ambtelijk bureaucratisch taalgebruik. Brieven als Buit betreffen brieven die zijn geschreven naar en door laagopgeleide zeevarenden en hun familieleden, en die zijn gedigitaliseerd door Marijke van der Wal. De kluchten tot slot zijn geschreven door literaire schrijvers, die hun personages zeventiende-eeuwse spreektaal laten bezigen. Die kluchten zijn door Ton Harmsen beschikbaar gemaakt binnen CENETON (de Census Nederlands Toneel).

Tekstsoorten binnen de kranten

Ik verwacht dat het taalgebruik van de kranten het meest overeenkomt met dat van de ambtelijke Resoluties, en minder met de door literatoren in kluchten weergegeven spreektaal en het minst met de brieven van laagopgeleiden. Nu is het echter belangrijk er rekening mee te houden dat de kranten verschillende tekstsoorten bevatten, namelijk advertenties, binnenlands nieuws, buitenlands nieuws, officiële mededelingen en nagekomen berichten. Die nagekomen berichten bevatten het nieuws heet van de naald dat niet meer door de uitgever kon worden verwerkt in de tekst van de krant zelf en daarom als laatste snel onderaan de pagina werd toegevoegd; dit soort nieuws stond lang niet in iedere krantentitel en het ging vaak om slechts korte berichten. Daarom laat ik die tekstsoort in het vervolg weg.

Blijven over advertenties, binnenlands nieuws, buitenlands nieuws en officiële mededelingen. De vraag is: zijn deze teksten in hetzelfde register geschreven of in verschillende registers? Van de officiële mededelingen is bekend dat ze door ambtenaren zijn opgesteld in een bureaucratische stijl. Het gaat namelijk om aankondigingen van de Staten-Generaal of van  lokale en provinciale overheden. Die aankondigingen werden ook op een andere manier verspreid, zoals via plakkaten op stadsmuren, maar omdat de kranten veel gelezen werden, lieten de bestuurders ze tevens afdrukken in de krant. Krantenuitgevers waren verplicht om dergelijke bekendmakingen gratis op te nemen, als tegenprestatie voor het privilege van het stadsbestuur om de krant te mogen drukken. Een voorbeeld van zo’n aankondiging, over de paardenmarkt in Alkmaar in 1677, is:

Burgermeesteren ende Regeerders der Stad Alckmaer maeken mits desen allen en een ygelijck bekent, dat de Paerde-marckt, die omtrent Bartholomei binnen de voorsz. Stadt gehouden wert, van dit Jaer 1677. aengevangen ende gehouden sal werden op den derde en vierden September, zijnde Vrydag en Saturdag, ende niet op den vierden en vijfde, zijnde Saturdag en Sondag, gelijck abusivelijck in eenige Almanacken wert gestelt; en sullen op d’aenstaende Bartholomeus Jaer-marckt geen Comedianten, Koorde-danssers, &c. geadmitteert werden.

Ook konden mededelingen gaan over een vroege Opsporing verzocht. Wanneer in 1671 een hospita en haar commensaal vermoord en beroofd zijn, doet het stadsgerecht een oproep voor informatie en stelt een beloning in het vooruitzicht:

dat die gene, die de Persoonen, ofte een van hun, de welcke ’t voorsz moordadigh Feyt ende Diefstal hebben geperpetreet, aen de Iustitie, ’t zy hier of te elders, weet aen te brengen, sulcks dat de selve daer door in ’t heghtenisse kome te geraken ende van hare misdaed werden overtuygt, uyt handen van den Heeren Thresorieren deser Stede tot een premie sal ontfangen, een somme van twee hondert silvere Ducatans op yder Persoon, ende des Aenbrengens naem werden gesecreteert.

Als gezegd zijn de mededelingen geschreven in ambtelijke taal; geldt dat ook voor binnenlands en buitenlands nieuws en advertenties? Of zijn advertenties, die ook toen tot doel hadden zoveel mogelijk mensen te bereiken, gesteld in meer toegankelijke taal? Zo zal Cornelis Iansz. op veel reacties hebben gehoopt op zijn advertentie: “‘Daer wert tot Leyden uyt de Wey vermist een blaeu schimmel Ruyn Paert, met wat wit voor ’t Hooft, en achter een witte pleck op de Bil: Iemant het selve te voren komende, gelieve het bekent te maecken aen Cornelis Iansz. Schippers Knecht op Haerlem.”

Types en tokens

Om die vraag te kunnen beantwoorden heb ik in Voyant Tools bestanden ingelezen van advertenties, binnenlands nieuws, buitenlands nieuws, mededelingen, Resoluties van de Staten-Generaal, Brieven als buit en kluchten. Ze dateren allemaal uit het jaar 1672, maar om de bestanden ongeveer even groot te maken heb ik advertenties genomen van 1670 tot 1679, mededelingen van 1660 tot 1679 en kluchten van 1656 tot 1669. Vervolgens heb ik gekeken naar de verhouding tussen het totaal aantal woorden (tokens) en het totaal aantal verschillende, unieke woorden (types). De type/token-verhouding is maximaal 1, namelijk als ieder token een apart type vormt; dat komt alleen in heel korte zinnen voor. Ter vergelijking heb ik de gegevens toegevoegd van een eerder gemaakte vergelijking tussen het Couranten Corpus 1620-1621 en Nieuwe Tijdinghen 1605-1629 en een tekstbestand van moderne kranten uit 2023. Het resultaat staat in Figuur 1.

Genre	Tokens	Types	Type/token-verhouding
Buitenlands nieuws	311.737	19.309	0,06 (6,1%)
Binnenlands nieuws	173.654	12.434	0,07 (7,1%)
Advertenties	163.915	16.419	0,10 (10%)
Mededelingen	17.322	3.987	0,23 (23%)
Resoluties	218.517	14.783	0,06 (6,7%)
Brieven als buit	74.058	11.502	0,15 (15,5%)
Kluchten	90.541	13.068	0,14 (14,4%)
Ter vergelijking:
Couranten Corpus 1620-1621	106.023	11.469	0,10 (10,8%)
Nieuwe Tijdinghen 1605-1629	105.907	14.544	0,13 (13,7%)
Kranten 2023	107.402	19.740	0,18 (18,4%)

Figuur 1. Aantallen types en tokens in de verschillende corpora volgens Voyant Tools

Uit Figuur 1 blijkt dat de type/token-verhouding van binnenlands, buitenlands nieuws en Resoluties overeenkomt (rond de 0,07) en het laagst is. Hoe lager de type/token-verhouding hoe minder variatie er is in de tekst, omdat er relatief meer herhaling van woorden plaatsvindt. De Brieven als buit en de kluchten zit gemiddeld op 0,15, dus ruim tweemaal zoveel. Die tekstsoorten vertonen dus meer variatie en daarbij zal het vooral gaan om variatie in spelling: in de kranten en de Resoluties, die door hoger opgeleide professionals zijn geschreven, komt ook behoorlijk wat spellingvariatie voor (immers, de spelling lag op dat moment nog niet vast) maar die variatie is toch geringer dan in de informele spreektalige Brieven als buit en kluchten.

De hoogste type/token-verhouding vinden we in de mededelingen, maar liefst 0,23. De verklaring hiervoor zal liggen in het feit dat het aantal tokens van de mededelingen veel geringer is dan dat van de andere tekstsoorten: mededelingen vormen namelijk slechts een heel klein onderdeel van de kranten, zelfs al heb ik ze uit meerdere jaren (1660 tot 1679) genomen.

De moderne kranten zitten met 0,18 hoger dan alle andere tekstsoorten behalve de mededelingen, maar dat zal – zoals ik in het eerdere stuk had geschreven – komen op het conto van het duizelingwekkende aantal persoons-, plaats-, merk- en bedrijfsnamen, die in moderne kranten het uitgangspunt voor het nieuws vormen.

Zinslengte

Het taalgebruik van het krantennieuws vertoont dus voor wat betreft de type/token-verhouding de meeste overeenkomst met dat van de Resoluties. Geldt dat ook voor andere kenmerken? Bijvoorbeeld voor de lengte van zinnen en het aantal leestekens? Figuur 2 geeft daarover informatie.

Genre	Tokens	Aantal leestekens	Token/leesteken-verhouding	Aantal woorden per zin
Buitenlands nieuws	311.737	46.231	6,74	31,7
Binnenlands nieuws	173.654	27.573	6,29	27,4
Advertenties	163.915	31.844	5,14	33,1
Mededelingen	17.322	3.083	5,62	37,2
Resoluties	218.517	29.309	7,46	98,7
Brieven als buit	74.058	2.541	29,14	497,0
Kluchten	90.541	17.189	5,27	20,8
Ter vergelijking:
Kranten 2023	107.402	11.633	9,23	16,4

Figuur 2. Aantal leestekens, verhouding woorden en leestekens en aantal woorden per zin

Het aantal woorden per zin ligt, volgenms de telling van Voyant Tools, in het zeventiende-eeuwse nieuws en de advertenties gemiddeld rond de 30, en de mededelingen liggen daar wat boven met 37 woorden per zin. De kluchten scoren veel lager, zo’n 20 woorden per zin; dat komt natuurlijk omdat het in kluchten om dialogen gaat. De kortste zinnen, met 16 woorden, vinden we in de moderne kranten. De Resoluties daarentegen bevatten bijna 100 woorden per zin: het gaat dus om extreem lange zinnen. Het enorme aantal van bijna 500 woorden in de Brieven als buit is te verklaren doordat laagopgeleide schrijvers in het verleden geen tot nauwelijks interpunctie gebruikten, maar de tekst ordenden door regels onder elkaar op het blad te schrijven.

Als we nu kijken naar de verhouding tussen de tokens en de leestekens (punten, komma’s, puntkomma’s en dubbelepunten), dan blijkt dat in zeventiende-eeuwse krantenteksten gemiddeld zo na iedere zes woorden een leesteken volgt, en in de Resoluties na zevenenhalf woord (bij deze telling heb ik de afkorting Ho:Mo: voor Hoogmogenden – de titel van de Staten-Generaal – genegeerd want die komt meer dan 2200 keer voor in de Resoluties). De Resoluties hebben dus langere zinnen dan de kranten en het duurt in de Resoluties langer voordat je een leesteken tegenkomt. Moderne kranten bevatten niet alleen veel kortere zinnen, maar ook minder leestekens – uiteraard is er causaal verband, en bovendien golden er vroeger andere regels rond het gebruik van leestekens dan tegenwoordig. In oude teksten werd letterlijk met komma’s gestrooid: iedere bijzin en ieder betrekkelijk voornaamwoord werd voorafgegaan door een komma, en ook voor en(de) en voor deelwoorden werden komma’s geplaatst. Een enkel willekeurig voorbeeld volstaat. Onderstaande tekst, afkomstig uit de Resoluties, bestaat uit één zin, met veel komma’s en een groot aantal afkortingen aangegeven door dubbelepunt:

De Erfgenamen van Adriaen, ende Cornelis Lampsius Coopluijden tot Vlissinge, hebben ingevolge, ende tot voldoeninge van hare Ho:Mo: resolutie, ende aenschrijvens vanden 9e. December, ende 29: Januarij beijde lestleden, aen deselve overgelevert haer bericht, ende belangh opde memorialen, ende het versoeck van Pieter van Volckershoven Gevolm: afgesante vanden heere hertoch van Courlandt, rakende het Eijlandt Tabago, met de stucken die Zijluijden geoordeelt hebben tot adstructie van haer goet recht te connen dienen: Waerop gedelibereert sijnde, is goetgevonden, ende verstaen, dat het voors: bericht, mitsgrs: de voors: stucken gestelt sullen werden in handen vande heeren Schimmelpenningh, ende andere hare ho:mo: Gedep: tot de saken vande Westind: Compe. om te visiteren, examineren, ende daer van rapport te doen.

De zinslengte van de zeventiende-eeuwse kranten ligt dus tussen die van de kluchten en de veel en veel langere Resoluties in. Dat betekent dat de krantenuitgevers waarschijnlijk rekening hielden met hun publiek en al te lange zinnen vermeden.

Kenmerkende woorden

Voyant Tools geeft een automatisch overzicht van de meest frequente woorden en van woorden die kenmerkend zijn voor een bepaald tekstbestand: woorden die in een bepaalde tekst opvallend vaker voorkomen dan in de andere teksten. De resultaten staan in Figuur 3; ‘met stopwoord’ betekent dat lidwoorden en andere woorden die door hun hoge frequentie voor dit onderzoek minder geschikt zijn, zijn genegeerd.

Genre	Frequentste woorden (met stopwoord)	Kenmerkende woorden
Buitenlands nieuws	sijn; nae; sal; soo; uyt	ceurvorst; keyserlijcke; majesteyt; ambassadeur; fransse
Binnenlands nieuws	sijn; uyt; nae; soo; fransse	fransse; uyt; hoogheydt; luyck; ruyters
Advertenties	sal; ende; amsterdam; sullen; sijn	t’amsterdam; uytgegeven; boeckverkoper; naergelaten; rare
Mededelingen	ende; sal; sullen; desen; voorsz	ps; voorsz; yder; regeerders; zijpe
Resoluties	ende; vande; ho:mo:; voorschreve; requeste	ho:mo:; requeste; voorschreve; voors; suppliant
Brieven als buit	ende; ick; soo; ul; godt	ul; jck; ghij; ijck; jn
Kluchten	ick; soo; je; ’k; sijn	je; jy; ick; ’k; nou

Figuur 3. De frequentste en kenmerkendste woorden volgens Voyant Tools

De kenmerkende woorden voor binnenlands en buitenlands nieuws betreffen oorlogshandelingen en vijanden; advertenties gaan kennelijk vooral over zeldzame (rare) of nagelaten boeken; de Resoluties gaan over eerdergenoemde (voorschreve, voors(eijde)) verzoekschriften (requesten) van verzoekers (supplianten) aan de Hoogmogenden. Daarentegen zijn persoonlijke voornaamwoorden van de eerste en tweede persoon (u, ik, gij, je, jy) kenmerkend voor de Brieven als buit en de kluchten, en voor de kluchten ook het tussenwerpsel nou.

Als aanvulling op het bovenstaande heb ik via het gratis programma AntConc de kenmerkende Keywords opgevraagd. Die Keywords zijn woorden die in twee teksten een opvallend andere frequentieverdeling hebben. Ik heb AntConc de verschillende tekstsoorten twee aan twee met elkaar laten vergelijken en vervolgens handmatig de Keywords opgezocht in alle tekstsoorten, om te zien in welke teksten ze wel of niet voorkomen.

Het bleek dat er geen evident verschil in woordkeus bestaat tussen het binnenlandse en buitenlandse nieuws en de krantenmededelingen. De opvallendste eigenschap is dat deze tekstsoorten met de Resoluties gemeen hebben dat er veel Latijnse en Franse leenwoorden in voorkomen zoals (met variabele spellingen) admitteren, adviseren, consent, confiscatie, confisqueren, consenteren, continueren, deliberatie, gedelibereert, examineren, examinatie, frequenteren, notificatie, notificeren, precijs/precise, reciprocque, reguleeren, requeste, requireren, resolutie, respective. Daarnaast komen in deze teksten regelmatig plechtstatige woorden voor als alsulcken, derhalven, mitsgaders.

En hoe zit het met de advertenties? Die zijn immers wervend bedoeld: bevatten die dan minder Romaanse leenwoorden? Dat blijkt niet het geval te zijn. Slechts één woord is heel specifiek voor advertenties namelijk vereeringh ‘beloning’, die wordt uitgeloofd aan mensen die informatie geven. Maar verder vertoont het taalgebruik in advertenties nauwelijks verschil met dat van andere tekstsoorten in de krant. Dat komt onder andere omdat er geen scherpe scheiding is tussen advertenties en mededelingen: sommige advertenties zijn geplaatst door bestuurders in hun gebruikelijke taal. Zie bijvoorbeeld de spannende tekst uit 1677:

Binnen Delft, heeft een Vrouws-persoon in het Weeshuys al daer op gevoet, Catharina Stevens genaemt, out 22 Iaren, vol en blosent van aengesicht, met bruyne Oogen en swarte Wijnbrauwen, middelmatig van langte en dickte, door een ingenomen haet tegens de outste Dochter van haer Meester, getracht de selve Dochter door Vergift, om ’t leven te brengen, en daer door te gelijck haer Vrouw, nevens noch drie andere Persoonen in het uyterste gevaer van haer leven gebracht, niet buyten bedencken, dat de selve bose en horrible middelen by haer wel meermalen sijn gebruyckt, en daer door oock eenige Persoonen seer miserabel aen haer doot sijn geraeckt geweest, welcke Vrouws-persoon, op dat soude mogen werden geapprehendeert, en over de selve haer execrable feyten, andere ten exempel, naer merite gestraft, soo is by de Magistraet der voorsz Stad 100 Rijcxdaelders belooft aen die gene, die de voornoemde Catharina Stevens soo danigh sal weten aen te wijsen, dat de selve ergens in handen van de Iustitie sal komen te geraken, ende sal des aenbrengers naem gesecreteert werden.

De advertentie bestaat uit één lange zin van 173 woorden, en na een algemene beschrijving komen in het tweede gedeelte veel Romaanse leenwoorden voor, zoals horrible, miserabel, geapprehendeert, execrable feyten, merite, gesecreteert.

Heel anders is het taalgebruik in de kluchten en de Brieven als buit. De kluchten bevatten maar weinig Romaanse leenwoorden, maar worden gekenmerkt door de al genoemde voornaamwoorden van de eerste en tweede persoon (zoals de spreektaalvormen je, jij, jou(w), die ontbreken in de kranten uit 1672) en door informele tussenwerpsels als eens, ey, hoor, ja, neen, nou, o, och, wel. De Brieven als buit introduceren bovendien een religieus en persoonlijk aspect met woorden als god(t), amen, beminde, lief/lieve, looft, groetenisse, gegroet.

Deelwoorden

Wat Voyant Tools en AntConc niet opvalt, maar een lezer wel, is het enorme aantal deelwoorden in sommige van de tekstsoorten, gebruikt als absolute constructie. In de Resoluties bijvoorbeeld: ‘Waerop gedelibereert sijnde, is goetgevonden ende verstaen, dat…’ en ‘geen retouren ontfangen hebbende, maer die verwachtende, met de schepen die van daer staen te comen, ende versoeckende dat…’ Nu zijn deelwoorden niet makkelijk automatisch te tellen, maar hebbende en sijnde/zijnde kunnen als exemplarisch gelden. Ik heb die deelwoorden in alle tekstsoorten geteld, en dat levert op:

Genre	hebbende + sijnde	Totaal aantal tokens
Buitenlands nieuws	843	311.737
Resoluties	665	218.517
Binnenlands nieuws	512	173.654
Advertenties	441	163.915
Mededelingen	53	17.322
Brieven als buit	47	74.058
Kluchten	5	90.541

Figuur 4. Het gebruik van hebbende en sijnde in de verschillende teksten

De deelwoorden komen in de Resoluties en de krantenteksten in verhouding tot het totale aantal woorden ongeveer even vaak voor. In de mededelingen ligt het aantal weliswaar een tiende lager dan in het binnenlandse nieuws, maar dat correspondeert exact met het totale aantal woorden, dat eveneens een tiende bedraagt.

In de kluchten komen hebbende en sijnde eigenlijk niet voor: slechts een paar keer in de inleidingen. In de Brieven als buit komen ze wel voor, maar slechts zelden, in korte zinnen als ‘hij noch een jongh borst sijnde’ en soms in een vaste combinatie als ‘tot ons leedt wesen verstaen hebbende, dat’.

Nu waren (en zijn) deelwoorden en absolute constructies typerend voor ambtelijke taal, en hun hoge aantal in kranten en Resoluties bewijst opnieuw het formele karakter van de krantentaal.

Formele, bureaucratische taal

De bovenstaande automatische tellingen zijn uiteraard globaal en houden geen rekening met de vroegere grote spellingvariatie. Onderzoekers die zelf kunnen programmeren en zich kunnen baseren op grotere tekstbestanden en nog meer genres, zullen vast nog veel meer zinnige dingen kunnen zeggen over het taalregister van de zeventiende-eeuwse kranten. Toch durf ik op basis van het bovenstaande wel voorzichtig te concluderen dat de verschillende tekstsoorten van de zeventiende-eeuwse kranten in een behoorlijk uniform register zijn gesteld en dat het taalgebruik veel overeenkomsten vertoont met het ambtelijke, bureaucratische taalgebruik van de Resoluties. Dat taalgebruik wordt gekenmerkt door veel Romaanse leenwoorden, door deelwoorden en door lange zinnen. Wat betreft de zinslengte hebben de krantenuitgevers wel rekening gehouden met hun publiek: hun zinnen zijn aanzienlijk korter dan die van de Resoluties, maar nog altijd gemiddeld twee keer zo lang als die in een moderne krant.