Wat iedereen moet weten over taal (26)

Ja, we hebben een tong en lippen nodig om te praten, maar het is duidelijk dat het belangrijkste orgaan voor menselijke taal de hersenen zijn. Zonder brein geen taal. Als we praten of luisteren, als we lezen of schrijven, is ons brein aan het werk: alle woorden die we kennen zitten er opgeslagen, alle zinnen die we aangeboden krijgen worden er ontleed. Hoe doen de hersenen dat? En waar zit de taal precies?

Het was een vraag die in de negentiende eeuw voor het eerst serieus is onderzocht. Een probleem is natuurlijk dat je niet zomaar onder iemands schedeldak kunt kijken als die praat. In de eenentwintigste eeuw bestaan daar hersenscans voor, maar die waren er toen nog niet. De methode was toen vooral: bij patiënten bij wie iets mis ging – die bijvoorbeeld door een hersenbloeding afasie hadden gekregen – na hun dood alsnog kijken waar in de hersenen het precies mis was gegaan.

Inzichtelijk

Twee artsen speelden daarbij een sleutelrol: Paul Broca en Carl Wernicke. De patiënten van. de Fransman Broca konden vaak nog wel begrijpen wat er gezegd werd, maar brachten nauwelijks woorden voort. Bij secties ontdekte Broca bij verschillende patiënten schade in eenzelfde gebied van de linker voorhoofdskwab. Dit gebied, tegenwoordig het gebied van Broca genoemd, werd sinds die ontdekking lange tijd gezien als het centrum van de spraakproductie. Enkele decennia later beschreef de Duitse neuroloog Wernicke patiënten met in zekere zin het omgekeerde probleem: ze konden wel vlot spreken, maar wat ze zeiden was vaak onbegrijpelijk en ze begrepen anderen nauwelijks. Bij hen bleek de schade te zitten in een gebied meer naar achteren, in de slaapkwab van de linkerhersenhelft. Dit gebied van Wernicke werd geassocieerd met taalbegrip.

Zo ontstond van wat je het klassieke model van taal in de hersenen kunt noemen: het gebied van Broca produceert taal, dat van Wernicke begrijpt taal, en een bundel zenuwvezels – de arcuate fasciculus – verbindt de twee. Dit schema heeft lang in de leerboeken gestaan en leeft ook nu nog wel in de verbeelding voort. Het is ook inzichtelijk: we hebben twee talenknobbels, kijk maar.

Afasie

Inmiddels weten we dat de werkelijkheid ingewikkelder is. Taal zit niet op één plek (of twee plekken) in de hersenen, maar is verspreid over een netwerk van gebieden en gebiedjes. Een heel groot deel van de menselijke hersenen zijn op de een of andere manier betrokken bij het gebruik van taal.

Moderne technieken zoals functionele MRI (fMRI), waarmee hersenactiviteit zichtbaar wordt tijdens taalgebruik, laten dat zien. Als iemand een zin leest, lichten gebieden in de linker slaapkwab op, maar ook delen van de voorhoofdskwab en zelfs de rechterhersenhelft. Bij luisteren naar taal speelt de primaire auditieve cortex mee, die de klanken opvangt en doorstuurt. Bij lezen werken de visuele gebieden mee, die letters omzetten in betekenisvolle symbolen. Taal is dus het product van een brede samenwerking tussen hersendelen die gespecialiseerd zijn in zien, horen, plannen, geheugen en aandacht.

Steeds duidelijker is daarbij dat veel niveaus van taalverwerking parallel verlopen: terwijl je naar de klanken aan het luisteren bent, zoek je de woorden al op in je geheugen, probeert deze in een zinsverband te zien, en die zin in de context te interpreteren. Dat gebeurt in verschillende gebieden, maar wel tegelijkertijd en dus op de een of andere manier gecoördineerd.

Taal wordt vaak geassocieerd met de linkerhersenhelft: bij de meeste mensen is de linkerhelft dominant voor taal. Schade aan de linker slaap- of voorhoofdskwab leidt veel vaker tot ernstige taalstoornissen (afasie) dan schade aan de rechterkant.

Beroerte

Toch is dit niet voor iedereen het geval, en speelt de rechterhersenhelft hoe dan ook een belangrijke rol. Ze helpt bij het begrijpen van intonatie, en mogelijk bij ‘hogere orde’ vormen van betekenis zoals humor, ironie en metaforen. Wanneer iemand zegt: “Dat was een slim idee!” kan de rechterhersenhelft helpen bepalen of dat serieus bedoeld is of sarcastisch. Ook bij het verwerken van de emotionele lading van woorden en zinnen is de rechterkant van belang. Taal is dus nooit volledig eenzijdig.

Een cruciale les uit modern hersenonderzoek is dat het niet alleen gaat om afzonderlijke gebieden, maar vooral om de verbindingen ertussen. De arcuate fasciculus, de bundel die Broca en Wernicke verbindt, is daar een voorbeeld van. Maar er zijn talloze andere banen die taalgebieden onderling laten samenwerken. Beschadigingen in die verbindingsbanen kunnen leiden tot subtiele maar ingrijpende taalproblemen, ook als de afzonderlijke gebieden intact zijn.

Een ander verrassend inzicht is de plasticiteit van de hersenen. Bij jonge kinderen die hersenschade oplopen, kan taal deels ‘verhuizen’ naar andere gebieden. Zelfs de rechterhersenhelft kan functies overnemen die normaal links zitten. Dat verklaart waarom kinderen met een vroege hersenbeschadiging soms relatief goed taal leren, terwijl volwassenen na een beroerte vaak veel ernstiger afasie houden.

Doorsnee

Ook bij volwassenen is er nog plasticiteit. Intensieve therapie kan de hersenen ertoe aanzetten om taalverwerking opnieuw te organiseren. Zo kan iemand na een beroerte weer leren communiceren, soms door gebruik te maken van gebieden die oorspronkelijk niet gebruikt werden voor taal.

Taal staat bovendien niet los van andere hersenfuncties. Voor grammaticale zinsbouw is bijvoorbeeld het werkgeheugen van belang, dat ons in staat stelt een begin van een zin vast te houden terwijl we het einde nog moeten verwerken. Bij het vertellen van een verhaal zijn executieve functies nodig: plannen, structuur aanbrengen, beslissen wat relevant is. Taal is dus verweven met vrijwel het hele cognitieve apparaat.

Er is heel veel vooruitgang geboekt – en Nederland is overigens wereldwijd een van de centra van dit onderzoek, onder andere door de aanwezigheid van het op hersenonderzoek gerichte Donders Instituut in Nijmegen. Toch zijn er ook nog raadsels. Hoe precies de hersenen abstracte grammaticale regels coderen, is bijvoorbeeld nog nauwelijks bekend. Het gaat hier overigens om hooggespecialiseerd onderzoek, dat ook voor een doorsnee taalwetenschapper als ik niet altijd makkelijk te interpreteren is (maar gelukkig hoef ik het alleen te hebben over wat iedereen moet weten).

Werkelijkheid

Ook is hersenonderzoek vaak afhankelijk van indirecte metingen. fMRI laat bijvoorbeeld zien waar er meer bloed doorstroomt tijdens een taak, maar dat betekent niet automatisch dat dát gebied dé plek is waar taal zich afspeelt. Het kan evengoed gaan om ondersteunende processen. Er gebeurt immers de hele tijd van alles in je hersenen, ook als je voor een experiment in een scanner ligt, en wat dat allemaal is, is niet altijd gemakkelijk in te zien.

Hersenen worden wel de ingewikkeldste objecten in onze fysieke werkelijkheid genoemd. Taal behoort tot de ingewikkeldste dingen die de hersenen voortbrengen. We leren steeds meer, maar we weten ook nog een heleboel niet.

Relevant artikel in de Taalcanon: Bestaat er een talenknobbel? van David Peeters, Flora Vanlangendonck en Roel Willems