Wat iedereen moet weten over taal (28)

Moet je blij zijn als iemand tegen je zegt ‘Wat goed dat je op tijd bent’? Met andere woorden: is dat een compliment? Het hangt er maar vanaf. Als je door weer en wind bent aan komen zeilen, als je allerlei tegenslagen onderweg hebt gehad en degene die de zin zegt is daarvan op de hoogte, kan de zin inderdaad een compliment zijn. Maar als er niets van dat alles het geval is geweest, en in plaats daarvan sta je bekend als een notoire telaatkomer kan het ook een grapje zijn, of zelfs verdekte kritiek. En als je drie uur te laat arriveert, kan de zin ironisch zijn, en eigenlijk betekenen: ‘Je bent veel te laat!’

Een van de belangrijkste bevindingen van de taalwetenschap van de afgelopen eeuw is dat zinnen twee lagen van betekenis hebben. Er is een letterlijke betekenis (de semantiek) die je kunt afleiden uit de betekenis van de individuele woorden en de zinsstructuur waarin ze staan. Maar er is ook de betekenis in de context: wat het betekent dat iemand dit nu op dit moment tegen deze persoon zegt (de pragmatiek). Semantisch is de zin ‘wat goed dat je op tijd bent!’ een observatie over de hoge mate waarin het goed is dat de ander zich aan het gestelde tijdsschema houdt. Pragmatisch kan het een manier zijn om te vleien, of om een ruzie te beginnen, of om de aandacht te vestigen op iemands kennis van exclamatieve constructies die beginnen met wat.

Afgezien van de koffie

Heel belangrijk in het maken van dit onderscheid, en daarmee een van de invloedrijkste denkers over taal uit de twintigste eeuw was de Brit Paul Grice (1913-1988). Zijn oorspronkelijke observatie was heel eenvoudig. In de jaren zeventig stelde hij dat gesprekken meestal draaien om samenwerking: als iemand de moeite neemt om te praten, zal die daar wel een reden voor hebben. En luisteraars gaan er ook vanuit dat iemand niet zomaar wat zegt. Wanneer je dit principe van samenwerking in de beschouwing betrekt, kun je aan de hand van de semantische betekenis van een zin als het ware uitrekenen wat de pragmatiek zal zijn.

Je vraagt een collega hoe haar sollicitatiegesprek was, en zij antwoordt: “De koffie was goed.” Letterlijk zegt ze iets over de kwaliteit van de aangeboden dranken. Maar dat is op het eerste gezicht een rare manier van samenwerken: het is niet alleen geen antwoord op je vraag, maar het gaat zelfs over een detail waarvan je kunt aannemen dat het weinig mensen zal interesseren. De kwaliteit van koffie is doorgaans geen onderwerp van gesprek. Maar precies omdat dit een onzinnige observatie is, begin je door te denken. Er moet een reden zijn waarom je collega met zoiets onzinnigs op de proppen komt. Er zal dus wel iets anders mee bedoeld zijn.

En dus kun je dat antwoord interpreteren als een manier om te zeggen dat het sollicitatiegesprek afgezien van de koffie niet erg goed ging.

Raam dicht

Grice onderscheidde zo vier kwaliteiten die we normaliter aan bijdragen aan een gesprek toekennen. We gaan ervan uit dat de ander niet iets zegt dat onwaar is (kwaliteit), dat ze niet meer of minder zegt dan nodig is (kwantiteit), dat ze dingen zegt die op de een of andere manier iets met het voorafgaande te maken hebben (relevantie), en dat ze dingen helder en ondubbelzinnig verwoord (wijze). Mensen schenden die principes natuurlijk voortdurend omdat ze liegen, veel te lang van stof zijn, zich door andere zaken laten afleiden of zeer verward zijn.

Tegelijkertijd zijn deze principes onschendbaar: als het heel duidelijk is dat iemand bewust zo’n kwaliteitseis schendt, gaan we ervan uit dat het iets betekent. Als iemand ‘het eten is heerlijk!’ zegt met een vies gezicht, is ze ironisch. Als iemand als antwoord op een serie vragen alleen antwoord geeft op de laatste, wil ze je de andere antwoorden besparen. Als ze over iets anders begint, komt dat misschien omdat ze duidelijk wil maken dat de waarheid beter niet gezegd kan worden. Enzovoort.

Eén reden om de principes openlijk te schenden is beleefdheid, en er is dan ook veel pragmatisch onderzoek naar deze kant van taal. Je zit samen met een kennis in diens kamer, het is winter en het raam staat open. Dan kun je heel direct zijn en zeggen ‘ik wil dat jij het raam dicht doet’, en sommige mensen zullen dat bij goede vrienden ook doen. Meestal wordt dat echter niet zo beleefd gevonden. Beleefder is bijvoorbeeld de vraag ‘vind jij het ook zo koud?’ Letterlijk (semantisch) is dat een vraag om informatie naar de temperatuurbeleving van de gesprekspartner. Omdat het onwaarschijnlijk is dat mensen op deze informatie zitten te wachten, bedoel je er waarschijnlijk iets anders mee. Als iemand het koud vindt, zal die het raam dicht doen!

Waarom is dit beleefd? Eén idee is dat de luisteraar altijd de mogelijkheid heeft de pragmatische betekenis van een zin te negeren. De semantische betekenis staat, en je kunt ook alleen dáárop ingaan, en dus antwoorden ‘Nee, ik vind dat het wel meevalt.’ Onbeleefd is volgens deze theorie (onder andere) om de ander te beperken in haar vrijheid om te doen en laten wat ze wil. Een rechtstreeks verzoek om het raam dicht te doen is zo’n beperking, een vraag waaruit de ander met wat redeneerstappen zou kunnen concluderen dat ze zelf iets zou kunnen doen is dat minder. (Al is het allerbeleefdst natuurlijk om je mond te houden en in stilte te klappertanden, want zo leg je geen enkele druk.)

Deze hele redenering slaat vervolgens ook weer terug op het rechtstreekse verzoek ‘ik wil dat jij het raam dicht doet’. Omdat er ook andere manieren waren geweest om hetzelfde te zeggen, is deze zin extra onbeleefd.

Bepalen wat iemand nu precies bedoelt is hiermee heel ingewikkeld. Je moet redeneren over wat iemand letterlijk bedoelt, waarom die persoon dat dan op deze manier zegt en niet op een andere, wat jullie onderlinge machtsverhoudingen zijn, enzovoort. Mensen doen dat vrij moeiteloos en in de regel in een fractie van een seconde.

Het veronderstelt ook dat we een beeld hebben van wat de ander ondertussen allemaal uitrekent. Dat maakt pragmatische strategieën altijd riskant. Je zegt net iets anders dan wat je werkelijk bedoelt omdat je ervan uitgaat dat je gesprekspartner de ironie wel doorziet – maar dat doet ze niet. Je drukt je zo indirect uit, dat de ander geen idee heeft dat je eigenlijk iets van haar verlangt. Maar dat maakt het gebruik van zulke middelen tegelijkertijd aantrekkelijk: dat je het zo zegt, laat ook zien dat je ervan uitgaat dat de ander tot jouw cultuur behoort en slim genoeg is om je te begrijpen.

Relevant lemma in de Taalcanon: Waarom drukt taal nooit precies uit wat je bedoelt? van Arie Verhagen