Wat iedereen moet weten over taal (18)

Onlangs verschenen de resultaten van een onderzoek: wat vinden taalwetenschappers dat mensen moeten weten over taal? Dat resulteerde onder andere in een lijst van 25 vragen. Korte antwoorden op die vragen zet ik hier op een rijtje.

Het is niet heel lastig om vast te stellen dat er zoiets bestaat als verwantschap tussen talen. Ook een middeleeuwer die Europa rondreisde, moet zijn opgevallen dat als je van Nederland naar Zwitserland trok, de taal weliswaar langzaam verschoot van kleur, maar dat er bepaalde dingen toch hetzelfde bleven. Dat het heel anders werd als je de taalgrens overstak naar Franstalig gebied. Maar dat dit Franstalige gebied weer van alles gemeen had met hoe er in Spanje of Italië werd gesproken.

Heel belangrijk werd dit lang ook niet gevonden – het was allemaal geen Latijn, allemaal volkstaal, en die volkstaal was nu eenmaal niet de moeite van het bestuderen waard.

Een van de grootste ontdekkingen van de taalwetenschap is geweest dat je die verwantschap wel degelijk verder kunt uitzoeken. Een belangrijke gedachte daarbij was dat die verwantschap iets historisch is, dat talen aan elkaar verwant zijn omdat ze een geschiedenis delen. De metafoor daarbij is dat ze dochters zijn van dezelfde moedertaal. Voor het Frans, het Italiaans, het Spaans, enzovoort, lag dat altijd al voor de hand: zij zijn dochters van het Latijn, al moest je ook om dat in te zien wel begrijpen dat talen altijd veranderen. Voor het Duits, Engels, Nederlands, Fries is het wat minder voor de hand liggend, want die oertaal is nooit opgetekend.

Interne logica

Wat blijkt: je kunt die oertaal tot op zekere hoogte wel degelijk reconstrueren, door vast te stellen dat veel woorden, met name de heel alledaagse woorden meer op elkaar lijken dan toeval kan zijn (zwei, two, twee; Vater, father, vader) en dat waar ze van elkaar afwijken (de ene taal heeft een t, de andere een th en de derde een d), dat soort verschillen systematisch zijn (Mutter, mother, moeder). Met nog meer redeneren kun je dan proberen vast te stellen wat de oorspronkelijke vorm moet zijn geweest (*fadēr, *mōdēr, het sterretje geeft aan dat de woorden reconstructies zijn).

De volgende stap is dan om vast te stellen dat, op nog wat meer afstand, die Germaanse oertaal weer verwant moet zijn geweest aan niet alleen het Latijn, maar ook aan het Grieks, en de Slavische talen (zoals Russisch en Pools), en zelfs het Perzisch en het Sanskriet in India. In een gigantische intellectuele onderneming zijn we sinds de negentiende eeuw heel veel te weten gekomen over dat Proto-Indo-Europees, zoals die taal wordt genoemd. We kennen een belangrijk deel van de woordenschat, we hebben inzicht in de uitspraak en zelfs een deel van de grammatica is gereconstrueerd. Daarbij wordt niets natuurlijk door honderd procent van alle betrokken onderzoekers onderschreven – maar dat is de aard van historische wetenschap, waar we het uiteindelijk alleen van de interne logica moeten hebben. De kans dat we ooit rechtstreeks bewijs over het Proto-Indo-Europees krijgen is uitgesloten.

Woordenschat

Door samen te werken met bijvoorbeeld archeologen, zijn taalwetenschappers ook steeds meer inzicht gaan krijgen in de cultuur van de sprekers van deze taal, waarvan de meest plausibele hypothese inmiddels is dat ze in een gebied ten noorden van de Zwarte Zee woonden, een gebied dat nu deels Oekraïne wordt genoemd. De volgende kaart van de eerste verpreidingsgolven (volgens huidige inzichten) is in Leiden gemaakt, dé plek in de Lage Landen waar dit onderzoek wordt gedaan. De jaartallen zijn de jaren voor Christus:

Omdat er overeenkomsten zijn tussen de mythologieën van de Grieken en bijvoorbeeld die van de Indiërs, kunnen we door reconstructie ook iets zeggen over de godsdienst van deze mensen. De hele onderneming is een triomf van het menselijk vernuft.

Dat verwantschap op deze ‘genetische’ manier wordt beschreven, betekent niet dat talen alleen maar op elkaar lijken doordat ze verwant zijn aan elkaar. Taalcontact is een andere, zeer belangrijke bron van gelijkenis. Qua genetische verwantschap ligt het Fries dichter bij het Engels dan bij het Nederlands. Omdat het Fries en het Nederlands inmiddels al zo lang in contact met elkaar staan hebben ze elkaar zodanig beïnvloed dat je goed moet kijken om de oorspronkelijke verwantschapsrelaties te zien. Het bekendste voorbeeld van dit fenomeen in Europa is de zogeheten Sprachbund in de Balkan: de talen die daar gesproken worden, zoals Albaans, Bulgaars en Grieks, behoren tot heel verschillende takken van de Indo-Europese taalfamilie, maar ze zijn in grammatica en woordenschat in de loop van de eeuwen op elkaar gaan lijken. Het is trouwens waarschijnlijk dat de verschillen tussen de takken van het Indo-Europees deels ook veroorzaakt worden door contact: dat een deel van de verschillen tussen de Germaanse en de Romaanse talen verklaard moet worden door contact: dat de Germaanse talen bepaalde woorden of grammaticale constructies hebben overgenomen uit talen die eerder in het noorden van Europa gesproken werden en waar we nu verder niets meer van weten.

Proto-Mens

De ‘vergelijkende methode’ waarmee het Proto-Indo-Europees is benaderd is natuurlijk in de loop van de tijd ook op andere taalfamilies toegepast. Dat is niet per se altijd gemakkelijk, want niet van alle talen is evenveel historisch materiaal over als van de Indo-Europese talen (met oude geschriften in bijvoorbeeld het Grieks en het Sanskriet). Bovendien zijn deze talen individueel allemaal ook al heel lang heel gedetailleerd bestudeerd en gedocumenteerd. Toch hebben we inmiddels wel een beeld van de verdeling van taalfamilies over de wereld. Zie bijvoorbeeld de kaart boven dit stukje.

De heilige graal in deze onderneming is natuurlijk de Oertaal. Het is niet ondenkbaar dat taal een eenmalige uitvinding is geweest, ergens in het deel van Afrika waar homo sapiens vandaan komt. Dat de eerste mensen die wegtrokken de taal meenamen en dat alle variatie die er is uiteindelijk toch op die ene oertaal is terug te voeren.

Alleen: dat is allemaal te lang geleden. We weten wel het een en ander over het Proto-Indo-Europees, maar er is toch ook veel onzeker, en er zijn puzzelstukjes die voor altijd zullen ontbreken: woorden die in alle dochtertalen vervangen zijn door andere woorden. Die onzekerheid wordt natuurlijk nog weer groter als we op basis van zo’n reconstructie een nog oudere reconstructie moeten maken. Voor het Proto-Indo-Europees gaan we misschien zesduizend jaar terug. Voor het Proto-Mens moet dat misschien wel tien keer zover. Dan wordt het wel erg duister – en zullen we dit misschien wel nooit weten.

Relevant lemma in de Taalcanon: Wanneer zijn talen familie van elkaar? van Michiel de Vaan en Waar komt het ABN vandaan? van Marijke Mooijaart