Weinig mensen zullen ontkennen dat het vliegtuig een van de grootste wonderen van de moderne techniek is – dat we gerust van een consensus kunnen spreken. Maar wie Wikipedia raadpleegt om te weten wie het heeft uitgevonden, krijgt afhankelijk van de taal waarin ze leest een ander antwoord. Op de Engelstalige Wikipedia voeren de gebroeders Wright de boventoon in het artikel ‘Airplane’. Op de Franstalige Wikipedia viert het artikel ‘Avion’ Clément Ader als de pionier die verantwoordelijk zou zijn voor de uitvinding van het vliegtuig en het bedenken van de term ‘aviation’. Op de Portugese pagina ‘Avião’ worden de gebroeders Wright wel genoemd, maar ligt de nadruk op Alberto Santos Dumont, die de eerste zelfaangedreven vlucht maakte zonder hulp van een katapult.

Volgens Wikipedia lijkt het dus alsof het vliegtuig meerdere uitvinders heeft, die keurig samenvallen met taalgrenzen. Wat voor mij – een digitaal antropoloog met interesse in sociolinguïstiek – begon als een zoektocht naar informatie, werd al snel een reis langs één uitvinding met vele oorsprongsverhalen. Dus, wie heeft er gelijk? Het korte antwoord: dat hangt af van de taal die je spreekt – en van de Wikipedia die je leest.

Crowd-sourced of chaotisch

Wikipedia noemt zichzelf “de vrije encyclopedie die iedereen kan bewerken” en is beschikbaar in meer dan 340 talen. Het doel is een “samenvatting van alle menselijke kennis” te produceren. Maar achter die nobele missie schuilt een rommelige, meertalige realiteit. Want het internet – en kennisproductie in het algemeen – is minder Engelstalig dan algoritmes en sociale media ons vaak doen geloven.

Door ‘iedereen’ uit te nodigen om bij te dragen, willen de oprichters en redacteuren van Wikipedia kennis democratiseren. Daarmee onderscheidt dit online platform zich van minder toegankelijke informatiebronnen zoals dure lesmaterialen en nieuwswebsites achter betaalmuren. Deze doe-het-zelf-aanpak leidt tot fascinerende variatie in hoe historische en wetenschappelijke feiten worden verteld. En de verschillende taalversies voegen onvermijdelijk curieuze puzzelstukjes toe aan dit ingewikkelde geheel. Dit verklaart waarom het vliegtuig verschillende uitvinders heeft op verschillende Wikipediaversies. Maar wat vertelt dat ons over wie kennis kan produceren online? En wat is de rol van vertaling op dit meertalige platform?

Uit mijn etnografisch onderzoek naar meertalige online ruimtes blijkt dat digitale media die als ‘globaal’ worden bestempeld, niet begrepen kunnen worden door enkel de Engelstalige versies te analyseren.¹ Dit brengt ons op een cruciale les: aandacht voor taal en vertaling – of het ontbreken daarvan – kan ons beeld van het internet drastisch veranderen.

Meertalige, selectieve geschiedschrijving

Veel Engelstaligen denken misschien dat de Franse Wikipedia-pagina over het vliegtuig gewoon een vertaling is van de Engelse. Maar dat klopt niet. Hoewel redacteuren zich soms laten inspireren door andere taalversies, werken de verschillende versies grotendeels onafhankelijk, en vrijwilligers schrijven artikelen vaak helemaal opnieuw. En hier wordt het interessant: omdat alle inhoud met betrouwbare bronnen moet worden onderbouwd, putten redacteuren vooral uit de talen die ze zelf het beste kennen. Die bronnen weerspiegelen op hun beurt de curricula van landen waar de taal wordt gesproken, populaire geschiedverhalen en zelfs geopolitieke gevoeligheden.

Neem bijvoorbeeld de uitdrukking ‘attempted to fly’ om Clément Ader’s vlucht in 1890 te beschrijven. Hoewel technisch correct, klinkt dit diplomatiek afwijzend. De Franse versie daarentegen eert Aders introductie van het woord ‘aviation’ als een semantische prestatie op zich, en beschouwt zijn vliegtuigen als mijlpalen in de vroege luchtvaart – of ze nu voldoen aan de moderne definitie van ‘gecontroleerde vlucht’ of niet.

Het Engelse artikel ondersteunt de gebroeders Wright met een reeks bibliografische referenties, terwijl het Franse artikel Aders pioniersrol staafde met uitsluitend Franse bronnen – wellicht de enige taal waarin hij systematisch als sleutelfiguur wordt erkend. In het Portugees zijn het vooral Portugese bronnen die de bijna mythische status van Santos Dumont benadrukken. Wat zegt dit?

Ten eerste kan er sprake zijn van selectieve geschiedschrijving die aansluit bij de verwachtingen van het lezerspubliek. Omdat de meeste lezers en redacteuren van de Franstalige Wikipedia in Frankrijk wonen, past een verhaal waarin een Franse pionier centraal staat goed bij dat publiek. Hetzelfde geldt voor Braziliaanse lezers die zich vertegenwoordigd voelen door Santos Dumont in de luchtvaarthistorie.

Ten tweede: hoewel verschillende taalgemeenschappen andere protagonisten benadrukken vanuit nationale trots of scholing, vloeien die concurrerende verhalen ook voort uit de beschikbaarheid van bronnen in die taal. Hier komt een belangrijk punt naar voren: wat niet vertaald wordt, is minstens zo bepalend als wat wél vertaald wordt.

Wie schrijft de geschiedenis?

Wikipedia is een van de meest meertalige platforms op internet. Maar meertalig betekent nog niet gelijkwaardig. Veel van Wikipedia’s sjablonen, plug-ins en bewerkingstools zijn alleen in het Engels beschikbaar en baseren zich op Engelstalige programmeerconventies. Met andere woorden: hoewel iedereen kan bijdragen, hebben mensen die vloeiend Engels spreken vaak een voorsprong. Dit vormt een subtiele maar wezenlijke drempel. Wie niet zeker is in het Engels, kan minder makkelijk bijdragen – een probleem voor een platform dat volledig steunt op gebruikersbijdragen.

De kernvraag is dus: wie mag geschiedenis schrijven en kennis produceren? In veel landen is Wikipedia een van de meest toegankelijke informatiebronnen, en vaak de eerste halte voor studenten, journalisten en nieuwsgierigen. Maar als artikelen zo sterk verschillen per taal – in toon, nadruk en zelfs in fundamentele ‘waarheden’ – moeten we ons afvragen: wiens kennis krijgen we eigenlijk te zien?

Het vliegtuig is niet het enige voorbeeld. Een ander opvallend geval is Wikipedia’s weergave van de Falklandoorlog/Malvinasoorlog (1982). Terwijl het Engelse artikel spreekt van een ‘Argentijnse invasie’, noemt de Spaanse versie het een ‘Britse bezetting’.²

Een vergelijkbaar patroon zien we bij artikelen over Vladimir Poetin. De Oekraïense Wikipedia besteedt in twee van de vier inleidende alinea’s aandacht aan de veroordelingen en sancties door de VN, de VS en het Internationaal Strafhof. De Russische versie noemt deze sancties en arrestatiebevelen slechts in één van de zes alinea’s, en legt verder de nadruk op Poetins politieke successen. De Engelse pagina staat al lange tijd onder uitgebreide bescherming, als reactie op verhitte ‘edit wars’ na de Russische invasie van Oekraïne in 2022.³

Deze tegenstrijdige verhalen zijn niet louter semantisch; ze weerspiegelen diepere geopolitieke en ideologische scheidslijnen die doorwerken in redactionele keuzes. En hetzelfde gebeurt bij talloze onderwerpen, van wetenschap en geschiedenis tot popcultuur. Dit laat zien hoe de herkomst van redacteuren en de beschikbaarheid van bronnen in bepaalde talen de digitale kennisvorming sturen.

Meerdere uitvindingen, meerdere oorlogen

De meningsverschillen tussen Wikipediabewerkers – zichtbaar in de pagina’s ‘Overleg’ en ‘Geschiedenis’ bij elk artikel – gaan niet alleen over feiten, maar ook over het soort verhaal dat men wil vertellen. In een wereld waar desinformatie zich snel verspreidt en waar techbedrijven steeds vaker AI inzetten om automatisch te vertalen, is inzicht in de grenzen van taal – en van vertaling – essentieel.

Wikipedia toont dat elk verifieerbaar historisch feit een mozaïek is van gesitueerde kennis en taalkundige machtsverhoudingen. Dat kan frustrerend zijn voor wie zoekt naar ‘het ene juiste antwoord’, maar het maakt Wikipedia ook bijzonder: een archief van menselijke perspectieven dat voortdurend in ontwikkeling is – en vrijwel zeker alweer veranderd sinds dit artikel werd geschreven. Dus de volgende keer dat je zoekt naar wie het vliegtuig heeft uitgevonden of wie een oorlog heeft gewonnen, lees het artikel eens in een andere taal. Je vindt misschien een andere held. En je vindt zeker een ander verhaal.

Dit stuk verscheen eerder bij de Chartered Institute of Linguistics in het Engels.
Vertaling: Marc van Oostendorp

Noten

1. Fians, G. (2024). After All, Who Invented the Airplane? Multilingualism and the grassroots production of historical knowledge on Wikipedia. Language and Communication 99, 39-51.
2. Góngora-Goloubintseff, J.G. (2020). The Falklands/Malvinas War Taken to the Wikipedia Realm: A multimodal discourse analysis of cross-lingual violations of the Neutral Point of View. Palgrave Communications 59 (6), 1-9.
3. Fians, G. (2024). Liberdade na enciclopédia livre: Entre culturas colaborativas e participação tecnoliberal na Wikipedia. Horizontes Antropológicos 30 (68), 1-31.